Μαρξιστική Σκέψη

Επιτρέψτε μου να συστήσω τον εαυτό μου: το όνομά μου είναι Σάμουελ Μπακ, είμαι ένας ζωγράφος… Η σημερινή ομιλία [μου]… θα αφορά έναν αριθμό πινάκων που επέλεξα από ένα μεγάλο σώμα του έργου μου. Όλοι είναι μια απόκριση στο θαύμα της επιβίωσής μου. Ακριβέστερα, αυτοί οι πίνακες είναι μια εικαστική δήλωση που γεννήθηκε από μια διαρκώς αυξανόμενη ανάγκη να ασχοληθώ με την εμπειρία μου του να έχω περάσει τον τρόμο του Ολοκαυτώματος, και να το έχω κάνει στην ηλικία των έντεκα χρονών.

Γεννήθηκα στη Βίλνα το 1933, σε μια πόλη που ανήκε τότε στην Πολωνία. Τώρα είναι το Βίλνιους, η πρωτεύουσα της Λιθουανίας… Τα μέλη της οικογένειάς μου ήταν κυρίως κοσμικά, αλλά ήταν περήφανα για την ιουδαϊκή τους ταυτότητα. Το έτος 1939 κλόνισε αυτό που ήταν για μένα ένας ευτυχισμένος παιδικός παράδεισος. Σημαδεύτηκα αμετάκλητα από τραυματικές εμπειρίες — κτηνώδεις αλλαγές του καθεστώτος, ναζιστική κατοχή, γκέτο, δολοφονικές ενέργειες, στρατόπεδα συγκέντρωσης, στιγμές μεγάλης απελπισίας, δραπετεύσεις και περίοδοι που κρυβόμασταν σε αδιανόητα μέρη.

Έχασα πολλούς αγαπημένους μου, αλλά η μητέρα μου κι εγώ τα καταφέραμε… Όταν το 1944 μας απελευθέρωσαν τα Σοβιέτ, ήμασταν δύο ανάμεσα σε 200 επιζώντες [Εβραίους] του Βίλνιους, από μια κοινότητα που αριθμούσε 70 με 80 χιλιάδες. Αυτό δεν ήταν το τέλος της προσωπικής ταλαιπωρίας μας, γιατί ακολούθησε μια επικίνδυνη δραπέτευση από τα Σοβιέτ και μια μακρά περίοδος αναμονής στα στρατόπεδα υποδοχής προσφύγων στη Γερμανία. Ήμουν 15 όταν φτάσαμε στο μόλις εγκαθιδρυμένο κράτος του Ισραήλ το 1948, που τότε μαχόταν για την ανεξαρτησία του. Πηγαινοερχόμενος, πέρασα εκεί περίπου 15 χρόνια της ζωής μου. Στο περισσότερο από τις τελευταίες τέσσερεις δεκαετίες μου, ήμουν πραγματικά ένας περιπλανώμενος Ιουδαίος. Έζησα και δούλεψα στο Τελ Αβίβ, το Παρίσι, τη Ρώμη και τη Λοζάνη, και τώρα κατοικώ στις ΗΠΑ, στη Βοστόνη. Έχω γίνει ένας άνθρωπος που είναι στο σπίτι του παντού και πουθενά, ένας καλλιτέχνης του οποίου οι αληθινές ρίζες είναι στο έδαφος της τέχνης του… Γνωρίζω ότι αυτό που ζωγραφίζω προέρχεται από μια πιεστική ανάγκη να δώσω νόημα στο απίστευτο γεγονός της επιβίωσής μου. Προσπαθεί να κατευνάσει μια θλιβερή αίσθηση αμηχανίας. Προέρχεται από το φόβο ότι σε ένα κόσμο χωρίς προηγούμενο αναστατώσεων, τα πράγματα δεν είναι ποτέ αυτό που φαίνονται. Το έργο μου αποκαλύπτει μια πραγματικότητα που αποκαλύπτεται μέσα από τα μάτια ενός παιδιού που ενηλικιώθηκε ξαφνικά. Μερικοί θα μπορούσε να το αποκαλέσουν επεξεργασία του τραύματος· ελπίζω ότι η τέχνη μου είναι περισσότερο από αυτό.

Τι, πώς και πότε

Ως σπουδαστής και νεαρός καλλιτέχνης πίστευα ότι η εξέλιξη της τέχνης συνοψιζόταν από τρεις λέξεις: Τι, Πώς και Πότε.

Το Τι έχει να κάνει με το αντικείμενο. Οι αρχαίες ζωγραφιές των σπηλαίων μιλούσαν για τη μαγεία. Η ρωμαϊκή γλυπτική υμνούσε την ισχύ. Οι παλιοί δεξιοτέχνες υπηρετούσαν τις ανάγκες της θρησκείας, της απεικόνισης και της ιστορικής τεκμηρίωσης. Το αντικείμενο ήταν η ουσία αυτών των έργων.

Τα σπουδαστικά μου χρόνια στις αρχές της δεκαετίας του 1950 έμοιαζαν να έχουν απορρίψει το αντικείμενο για χάρη της «αφαίρεσης». Το Πώς είχε γίνει το πλέον σημαντικό. Αυτό που μετρούσε ήταν το πώς επιλέγονταν και εφαρμόζονταν τα χρώματα· ο τρόπος που μορφοποιούνταν και ορίζονταν τα σχήματα· και ο τρόπος με τον οποίο η ζωγραφιά απλωνόταν στον καμβά.

Και μετά υπάρχει το Πότε, που σημαίνει στην πραγματικότητα: «Τι συμβαίνει τώρα; Τι είναι επιτρεπτό με όρους ιστορικής ορθότητας;».

Το σκάκι και η ζωγραφική

Για μένα η ανθρώπινη κατάσταση είναι παντοτινά μυστηριώδης και φευγαλέα. Το παιγνίδι του σκακιού, από την άλλη, είναι η ίδια η ενσάρκωση της καθαρότητας, της λογικής και της διάνοιας. Αυτό εξηγεί πώς οι εικόνες που αντλούνται από το σκάκι μπορεί να ταιριάζουν με τις πραγματικότητες με τόσο προκλητικούς τρόπους…

Ο καθένας που παίζει σκάκι ξέρει πόσο σημαντικό μπορεί να γίνει το «ασήμαντο». Αλλά αν κάποιος εφαρμόζει τη λογική, εάν έχει ένα σχέδιο, αν από τη διάταξη των κινήσεων του αντιπάλου μπορεί να μαντέψει τις επιχειρήσεις του και να τους αντεπιτεθεί – τότε έχουμε τύχη! Στην παρτίδα του σκακιού το κάθε τι είναι λογικό, κάθε λάθος έχει τα αποτελέσματά του, οι συνέπειες πρέπει να γίνονται αποδεκτές.

Στο σκακιστικό κόσμο μου υπάρχουν περισσότερα ερωτήματα παρά απαντήσεις. Οι επιφάνειες μετασχηματίζονται συνεχώς. Οι αξίες έχουν μετατοπιστεί. Τα σύνορα επαναπροσδιορίζονται. Τα αντικείμενα είναι διασπασμένα, οι ισχυροί διασκορπίζονται και οι αδύναμοι γίνονται ισχυροί και απειλητικοί. Πάντα παρούσα σε αυτές τις εικόνες είναι η ελπίδα ενός Tikkun Haolam [επισκευή του κόσμου] — η ανάληψη, η ανόρθωση, η αποκατάσταση.