Μαρξιστική Σκέψη

John Bellamy Foster, Critique of Intelligent Design, Monthly Review Press, 240 σελ, 15,95 €

του Σκοτ Τζόνσον*

To επαναλαμβανόμενο σύνθημα του κινήματος του ευφυούς σχεδιασμού (ΕΣ) είναι ότι η εξελικτική θεωρία του Κάρολου Δαρβίνου είναι «μόνο μια θεωρία» και ότι στα σχολεία πρέπει να «διδάσκεται η αντίφαση». Επιδίδονται στην ανάδειξη των κενών της “θεωρίας” –αγνοώντας ότι η σχετικότητα και ακόμη και η νευτώνεια μηχανική είναι, επίσης, “θεωρίες”– χωρίς να έχουν ουσιαστικά σχεδόν τίποτα να δείξουν όσον αφορά τη δική τους θεωρία.
Κάθε προσπάθεια να εξηγηθεί μια πιθανώς ανεξήγητη προσαρμογή, προσφεύγοντας στη θεωρία ενός “ευφυούς σχεδιαστή” καταρρέει τελικά, υπό το βάρος της έρευνας που αποκαλύπτει τις εξελικτικές ρίζες του οργανισμού ή του χαρακτήρα.
Παρά τις αδυναμίες –ή ίσως ακριβώς εξαιτίας αυτών– των επιχειρημάτων τους, οι υποστηρικτές του ΕΣ προτιμούν να επικεντρώνονται στα “κενά” της δαρβινικής εξέλιξης, ακόμη κι αν είναι μικρά, παρά να συζητούν για το υπόβαθρο της δικής τους θεωρίας. Πολλοί βιολόγοι, που παρέχουν εξαιρετικές και αποστομωτικές κριτικές του ΕΣ, τείνουν να επιχειρηματολογούν πάνω σ’ αυτό το θέμα, καθώς είναι απρόθυμοι να αναμετρηθούν με τις φιλοσοφικές έννοιες που εμπλέκει καθεμία θεωρία.
Υπάρχουν αρκετά αξιόλογα βιβλία που υποστηρίζουν την επιστήμη της φυσικής επιλογής και επικρίνουν την ψευδο-επιστήμη του ευφυούς σχεδιασμού, αλλά λίγα από αυτά ασχολούνται ευθέως με τη φιλοσοφία πίσω από το κίνημα του ΕΣ και το αμφισβητούν με βάση αυτούς τους όρους. Η Κριτική του Ευφυούς Σχεδιασμού των Τζον Μπέλαμι Φόστερ, Μπρετ Κλαρκ και Ρίτσαρντ Γιορκ επιχειρεί να επανορθώσει αυτήν την κατάσταση.
Οι σύγχρονες ρίζες του κινήματος του ΕΣ εντοπίζονται στην απόφαση του Ανώτατου Δικαστηρίου το 1987 για την περίπτωση Έντουαρντς εναντίον Αγκιγιάρντ. Το Δικαστήριο αποφάνθηκε ότι η διδασκαλία της βιβλικής δημιουργίας ως εναλλακτικής της εξέλιξης αποτελεί αντισυνταγματική υποστήριξη της θρησκείας. Η ασαφής έννοια ενός ευφυούς σχεδιαστή –ενδεχομένως, αλλά όχι απαραίτητα, ενός Θεού ή κάποιας άλλης υπερφυσικής δύναμης, χωρίς να απαιτείται μια θρησκευτική δέσμευση στον Κήπο της Εδέμ ή στην Κιβωτό του Νώε– έγινε ξαφνικά η νέα θεωρία των δημιουργιστών.
Ένα βιβλίο δημιουργιστών που στην αρχή αποκαλούνταν Δημιουργιστική Βιολογία ξαναβαφτίστηκε Περί Πάντα και Ανθρώπων, με τη λέξη “δημιουργισμός” να έχει αντικατασταθεί ωμά με τη λέξη “ευφυής σχεδιασμός” σε όλο το βιβλίο, γεγονός το οποίο θα εξέθετε τις θρησκευτικές ρίζες του κινήματος του ΕΣ σε μια δίκη το 2005.
Μια ακόμη μεγαλύτερη αποκάλυψη, πάντως, συνέβη με τη δημοσίευση του “Εγγράφου της Σφήνας” του Discovery Institute. Πρόκειται για ένα σαφές πλάνο μάχης σε βάθος χρόνου που τεκμηριώνει τους πραγματικούς στόχους του καθοδηγητικού συντηρητικού επιτελείου του κινήματος. Το έγγραφο αυτό δεν προοριζόταν ποτέ για τη δημοσιότητα, παρ’ όλα αυτά “απελευθερώθηκε” το 1999 από έναν εργαζόμενο μερικής απασχόλησης στον οποίο το είχαν εμπιστευτεί για να βγάλει αντίγραφα και από ένα φίλο του με τεχνικές γνώσεις, ο οποίος το δημοσίευσε στο Διαδίκτυο.
Σε ένα σημείο κλειδί του κειμένου που παρατίθεται στην Κριτική του Ευφυούς Σχεδιασμού, βλέπουμε ότι «Το Κέντρο για την Ανανέωση της Επιστήμης και του Πολιτισμού, του Discovery Institute, δεν αποσκοπεί σε τίποτα λιγότερο από την ανατροπή του υλισμού και της πολιτιστικής του κληρονομιάς». Σε άλλο σημείο, στο κείμενο δηλώνεται ότι ο στόχος τους είναι να αλλάξουν οι νοοτροπίες που σχετίζονται με «τη σεξουαλικότητα, την έκτρωση και την πίστη στο Θεό».
Επομένως, είναι σαφές ότι το υπόβαθρο και οι προθέσεις του ΕΣ είναι θρησκευτικά, αλλά ένα απώτερο θέμα της Κριτικής του Ευφυούς Σχεδιασμού αποτελούν οι αντι-υλιστικές ρίζες των επιχειρημάτων του ΕΣ. Αυτοί οι νέο-δημιουργιστές εχθρεύονται όλες τις φανερές προσωπικότητες της υλιστικής φιλοσοφίας και της επιστημονικής επανάστασης, όπως τον Κάρολο Δαρβίνο, τον Καρλ Μαρξ και τον Σίγκμουντ Φρόυντ. Αλλά έχουν, επίσης, μια ιδιαίτερη διαφωνία και με τον Επίκουρο, τον αρχαίο Έλληνα υλιστή φιλόσοφο, που ήταν σύγχρονος του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη.
Σύμφωνα με την ηγετική ιδεολογικά φυσιογνωμία του ΕΣ, τον William Dembski, «Όλοι οι δρόμοι οδηγούν στον Επίκουρο και στον ειρμό της σκέψης που εκείνος έθεσε σε κίνηση». Προφανώς, πρόκειται για ένα αίσθημα κακεντρέχειας που πηγαίνει πίσω πολλούς αιώνες πριν το Χριστό.
Οι υποστηρικτές του ΕΣ περιφρονούν τον Επίκουρο γιατί απέρριψε την ανάμιξη του Θεού ως επεξηγηματικού παράγοντα σε σχέση με τον υλικό κόσμο και είχε ακόμη και μία ακατέργαστη θεωρία εξέλιξης που εξηγούσε την ανάπτυξη της ζωής. Ενώ απέφευγε να αναμιγνύεται στα πολιτικά, προτιμώντας τη μελέτη της φιλοσοφίας στον ακαδημαϊκό του “Κήπο”, παραδέχτηκε ότι οι γυναίκες και οι σκλάβοι πρέπει να θεωρούνται ίσοι, αντίθετα από άλλες ελληνικές ακαδημίες. Ο Καρλ Μαρξ, που εντυπωσιάστηκε από τη φιλοσοφία του, θα έγραφε αργότερα τη διδακτορική του διατριβή πάνω στον επικουρισμό.
Ανταποδίδοντας τις φιλοσοφικές του συνεισφορές, όπως εξηγείται στην “Κριτική”, οι δυτικοί στοχαστές επιτίθονταν και μετρίαζαν τις ιδέες του Επίκουρου για αιώνες. Η Κόλαση του Δάντη «στέλνει τον Επίκουρο και τους οπαδούς του σε μια αιωνιότητα βασανιστηρίων σε ανοιχτά φέρετρα στον έκτο κύκλο της Κόλασης».
Ο καθολικός θεολόγος Θωμάς ο Ακινάτης απέρριψε τον Επίκουρο υπέρ του ιδεαλιστή Πλάτωνα, γιατί ο Επίκουρος «αρνήθηκε ότι υπάρχει οποιαδήποτε θεία πρόνοια» και «θεώρησε ότι ο κόσμος προέκυψε μέσω τυχαίων γεγονότων». Ο Ακινάτης επίσης υποστήριξε τη θέση ότι ο υλικός κόσμος κατευθυνόταν από κάποια «ευφυΐα… όπως ένας τοξότης που δίνει μια καθορισμένη κίνηση στο βέλος του ώστε να εκτοξευτεί στη διαδρομή του μέχρι το στόχο».
Το βιβλίο παρέχει μια σαφώς μαρξιστική προοπτική την οποία χρησιμοποιούν οι συγγραφείς, σε μια προσπάθεια να αποφύγουν τις παγίδες είτε της παραχώρησης εδάφους στις θρησκευτικές ιδέες (όπως έκανε ο ριζοσπαστικός παλαιοντολόγος Stephen Jay Gould) είτε της καταφυγής σε έναν “ωμό αθεϊσμό” που αποποιείται περιφρονητικά τη θρησκεία:
«Ως υλιστής, ο Μαρξ επέλεξε να μην επενδύσει στις αφηρημένες έννοιες του Θεού και της θρησκείας. Εντωμεταξύ, δεν προσπάθησε να διαψεύσει την υπερφυσική ύπαρξη του Θεού, καθώς αυτό ξεπερνούσε τον αληθινό, εμπειρικό κόσμο και δεν μπορούσε να απαντηθεί, ή ακόμη και να μελετηθεί, μέσω της λογικής, της παρατήρησης και της επιστημονικής έρευνας. […] Όπως παρατήρησε ο Μαρξ στις Θέσεις για τον Φόιερμπαχ, ένας ωμός αθεϊσμός που επιδιώκει να εγκατασταθεί δίπλα στην παραδοσιακή θρησκεία “ως ένα ανεξάρτητο βασίλειο των ουρανών” έχει σχετικά λίγα να προσφέρει. Η κριτική της θρησκείας ήταν επομένως κοινωνικά σημαντική στο μέτρο που είχε τις βάσεις της στην “επαναστατική πρακτική”».
Μεγάλο μέρος της Κριτικής του Ευφυούς Σχεδιασμού πραγματεύεται αυτή τη μακραίωνη μάχη μεταξύ υλιστών και αντι-υλιστών. Ευτυχώς, ακόμη κι αν αυτό το βιβλίο καταπιάνεται περισσότερο με τη φιλοσοφία παρά με την επιστήμη και πολιτική, δεν πρόκειται για ένα δυσανάγνωστο τόμο γεμάτο με αφηρημένες ιδέες.
Μάλλον, αυτός ο μικρός τόμος αποτελεί μια μεσολάβηση στη συζήτηση περί ευφυούς σχεδιασμού, θέτοντας μια φιλοσοφική βάση στη διαμάχη με έναν τρόπο που οι περισσότερες επιστημονικές συζητήσεις δεν κάνουν. Το βιβλίο παρέχει επίσης μια πολύτιμη και σύντομη εισαγωγή στην ιστορία της υλιστικής φιλοσοφίας και των δυσφημιστών της.
Είναι εκπληκτικό το γεγονός ότι πολύ συχνά το βιβλίο είναι ικανό να δείξει ότι σε όλες τις μάχες εναντίον των υλιστικών ιδεών έχουν επικληθεί ενδείξεις “ευφυΐας” και κάποιου “σχεδιαστή”, παρόμοια με τα επιχειρήματα που λαμβάνουν χώρα στις σχολικές αίθουσες και στα δικαστήρια σήμερα. Οι συγγραφείς είναι αρκετά πειστικοί χρησιμοποιώντας αυτό το γεγονός για να δείξουν ότι αυτά τα επιχειρήματα ούτε είναι καινούρια ούτε αποσύρονται και αφορούν πολύ περισσότερα από το αν η εξέλιξη διδάσκεται στις σχολικές αίθουσες ή όχι.

*Ο Σκοτ Τζόνσον είναι αρθρογράφος στην εφημερίδα Socialist Worker. Μετάφραση: Δάφνη Αναστασιάδη.