Ρίτσαρντ Ντόκινς, Η Περί Θεού Αυταπάτη
| 
| 
αγγλική έκδ. Bantam Books, 2006, ελληνική έκδ. Κάτοπτρο, 2007, 27,60 €
του Κλάιβ Μπράντλεϊ*
Νωρίτερα αυτό το χρόνο η δημοσιογράφος του Γκάρντιαν Μάντελιν Μπάντιγκ έγραψε μια στήλη με τίτλο «Γιατί το λόμπι του Ευφυούς Σχεδιασμού ευχαριστεί το Θεό για τον Ρίτσαρντ Ντόκινς», υποδεικνύοντας ότι ο επιφανής εξελικτικός βιολόγος είναι πολύ τραχύς, πολύ εριστικός και πολύ απλοϊκός στην επιχειρηματολογία του ενάντια στη θρησκεία. Η τηλεοπτική σειρά του, που ξεκίνησε περίπου την ίδια περίοδο, τιτλοφορήθηκε προκλητικά «Η ρίζα όλου του κακού;» Πιο επικριτέα, κατά την άποψή μου, στην περίοδο του τσουνάμι το 2004 μάλωνε αυτάρεσκα όλους εκείνους που αναζητούσαν παρηγοριά ενόψει της καταστροφής στη θρησκεία. Ο συνάδελφος του Ντόκινς επιστήμονας Μάικλ Ρουζ έχει κριτικάρει δημόσια τον Ντόκινς στην ίδια γραμμή. Έχει αποκληθεί, σε αυτή τη συνάφεια και άλλες, ένας «φονταμενταλιστής», εξίσου δογματικός γύρω από την αλήθεια της επιστήμης, και του δαρβινισμού ειδικότερα, όπως είναι οι δημιουργιστές για το Θεό.
Το Η Περί Θεού Αυταπάτη είναι η από καιρό αναμενόμενη πολεμική του, λοιπόν, ενάντια στο Θεό – τη θρησκεία στις πλείστες μορφές της – και η υπεράσπισή του του «φλογερού», όπως το θέτει, υλισμού του. Αναπτύσσει διεξοδικά κάθε νοητό επιχείρημα για το γιατί δεν υπάρχει «σχεδόν σίγουρα» Θεός (ιδιαίτερα με την έννοια ενός Όντος στο οποίο αξίζει να προσευχόμαστε, αλλά επίσης ενός «πρώτου κινούντος» που δημιούργησε το σύμπαν και μετά αποτραβήχτηκε σε πιο υψηλά έργα από τις ανθρώπινες υποθέσεις). Αλλά οι στόχοι του Ντόκινς περιλαμβάνουν επίσης τους επιστημονικούς υποστηρικτές της ΝΟΜΑ (non-overlapping magisteria, Μη Επικαλυπτόμενα Πεδία), συνδεόμενης με τον μακαρίτη Στέφεν Τζέι Γκουλντ, σύμφωνα με την οποία είναι η δουλειά της θρησκείας να ασχολείται με τους «βράχους των χρόνων» και της επιστήμης με τη «χρονολόγηση των βράχων», μια προσέγγιση που απορρίπτει ως «παθητική». Είτε σας αρέσει είτε όχι το αναπόφευκτο συμπέρασμα της σύγχρονης επιστήμης είναι ο αθεϊσμός, και οι επιστήμονες που προσπαθούν να το αποφύγουν αυτό αδικούν την επιστήμη. Η «μετριοπαθής» θρησκεία δεν είναι πολύ περισσότερο από το τρυβλίο Πέτρι, σαν να λέμε, για τον εξτρεμισμό.
Δεν ήμουν πάντα ο μεγαλύτερος οπαδός του Ντόκινς. (Μερικά χρόνια πριν έγραψα για τη Workers Liberty μια περίληψη των επιστημονικών διαμαχών στις οποίες δεσπόζει, παίρνοντας θέση ενάντια στον Ντόκινς· προς έκπληξή μου απάντησε, ψήνοντάς με ζωντανό). Αλλά το Η Περί Θεού Αυταπάτη είναι ένα έξοχο βιβλίο.
Μπορεί από τακτική άποψη ο Ρουζ και άλλοι να έχουν δίκιο και ο Ντόκινς να είναι υπερβολικά ασυμβίβαστος. Αλλά το κάθε τι που λέει εδώ χρειάζεται να ειπωθεί από κάποιον. Ο Ντόκινς είναι εντελώς δηκτικός γύρω από τα επιχειρήματα για το Θεό, γύρω από τη θεολογία σαν ένα αντικείμενο (αμφισβητεί ότι είναι τέτοιο), και γύρω από τη Βίβλο ειδικότερα. Απορρίπτει την ίδια την έννοια ότι οι θρησκευτικές απόψεις αξίζουν περισσότερο σεβασμό από οποιεσδήποτε άλλες, και προχωρεί στο να επιτεθεί, και να ειρωνευτεί τη Βίβλο (και το Κοράνι, αλλά λιγότερο – επειδή γνωρίζει λιγότερα γύρω από αυτό, όχι για κανένα άλλο λόγο).
Νομίζω ότι είναι ένα σημείο για το σύγχρονο κόσμο ότι πολύς από τον τόνο της κριτικής του Ντόκινς στη θρησκεία θα ήταν κοινότυπος πριν 30 ή ακόμη και 150 χρόνια πριν, όμως τώρα η ευθύτητα με την οποία αποκηρύσσει το Βιβλικό Θεό φαίνεται ελαφρά σοκαριστική. Οι οπαδοί της εγκοσμιότητας έχουν παραδώσει πολύ έδαφος στους θεολόγους.
«Αυτοί οι άνθρωποι που δέχονται τη Βίβλο σαν έμπνευση για την ηθική ορθότητα έχουν την παραμικρή ιδέα για το τι είναι γραμμένο μέσα σε αυτή;» ρωτά ο Ντόκινς. «Οι ακόλουθες παραβάσεις αξίζουν τη θανατική ποινή, σύμφωνα με το Λεβιτικό 20: η αναίδεια στους γονείς· η μοιχεία… η ομοφυλοφιλία… Επίσης εκτελείσαι, ασφαλώς, επειδή εργάστηκες το Σάββατο» (σελ. 248). Αφηγείται μια ιστορία από τους Αριθμούς 15, στην οποία διατάζεται από το Θεό να λιθοβοληθεί ένα άνδρας μέχρι θανάτου. «Αυτός ο άκακος συλλέκτης καυσόξυλων είχε άραγε μια σύζυγο και παιδιά να τον θρηνήσουν; Έκλαιγε με φόβο καθώς οι πέτρες πρώτα εκτοξεύονταν και ούρλιαζε από πόνο καθώς η ριπή συνέτριβε το κεφάλι του; Αυτό που με σοκάρει με αυτές τις ιστορίες δεν είναι ότι συνέβησαν. Μπορεί να μη συνέβησαν. Αυτό που κάνει το σαγόνι μου να κρέμεται είναι ότι σημερινοί άνθρωποι θα έπρεπε να βασίζουν τις ζωές τους σε ένα τέτοιο απωθητικό πρότυπο όπως ο Γιαχβέ – και ακόμη χειρότερα, ότι θα έπρεπε να προσπαθούν αυταρχικά να επιβάλουν το ίδιο μοχθηρό τέρας… στους υπόλοιπους από εμάς». Συνεχίζει για να περιγράψει τις σφαγές που με ευχαρίστηση εκπλήρωσαν οι Ισραηλίτες στο όνομα του Θεού τους.
Ο Ντόκινς πραγματεύεται τρεις κύριες περιοχές. Πρώτο, ότι ο «Θεός» είναι μια αδύναμη εξήγηση για τα μυστήρια του σύμπαντος και ένα εμπόδιο στο να σκεφτόμαστε πραγματικά γύρω από αυτά. Αυτό είναι μέρος της αντίρρησης στην αποκαλούμενη θεωρία του «Ευφυούς Σχεδιασμού»: αναζητά το Θεό στα «κενά» της υπάρχουσας γνώσης μας (στο βαθμό που τα κενά τα οποία εξακριβώνει είναι αυθεντικά). Αλλά ακόμη και αν αποδείξεις ότι κάτι άλλο δεν εξηγεί ένα γεγονός, είναι αργόσχολη σκέψη να συμπεράνεις ότι η εξήγηση είναι συνεπώς υπερφυσική. Η θρησκεία είναι ο εχθρός της ανεξάρτητης σκέψης, επειδή ερευνά αντίθετα στα «ιερά κείμενα».
Δείχνει ότι είναι αυθαίρετο να συμπεράνουμε είτε ότι η πίστη στο Θεό είναι ένας αξιόπιστος οδηγός στην ηθική (όπως καταδεικνύει το παραπάνω παράθεμα), ή ότι χωρίς το Θεό δεν υπάρχει καμιά βάση για την ηθική. Απεναντίας, το ότι οι σύγχρονοι πιστοί στη Βίβλο θα απέρριπταν, ας πούμε, το μέχρι θανάτου λιθοβολισμό κάποιας για μοιχεία δείχνει ότι η ηθική συγκρότησή τους προέρχεται από κάπου αλλού.
Και ενδιαφέρεται ζωηρά για να υποστηρίξει την κοσμική εκπαίδευση. Επικαλούμενος την επιτυχία του φεμινισμού να μας κάνει να νιώθουμε άβολα με φράσεις όπως ‘Mankind’, κοκ., ο Ντόκινς θέλει από μας να ταρασσόμαστε με την έννοια ενός «Καθολικού παιδιού» ή ενός «Μουσουλμάνου παιδιού». Υπάρχουν μόνο τα «παιδιά Καθολικών γονιών». Ένα «σιητικό παιδί» στερείται εξίσου νοήματος όπως ένας «ρεπουμπλικανικό παιδί» ή ένα «μαρξιστικό παιδί». Τουλάχιστον τα κατάφερε με μένα.
Σε αυτή την περιοχή, όπως και σε άλλες (τον πόλεμο στο Ιράκ, για παράδειγμα), ο Ντόκινς είναι ένας δριμύς κριτικός της κυβέρνησης Μπλερ. Ιστορεί με λεπτομέρειες αυτό που αποκαλεί «εκπαιδευτικό σκάνδαλο του Emmanuel College στο Γκέιτσχεντ, μια σχολή που διδάσκει το δημιουργισμό. Παραθέτει επί μακρό από μια διάλεξη του καθηγητή της σχολής για τα επιστημονικά θέματα, Στέφεν Λέιφιλντ (κατεβασμένη από το Διαδίκτυο αφού την αποκάλυψε ο ίδιος ο Ντόκινς). Ο Λέιφιλντ παρακινεί τους δασκάλους να «σημειώνουν κάθε περίπτωση όπου ένα εξελικτικό επιχείρημα για την ηλικία της γης (εκατομμύρια ή δισεκατομμύρια χρόνια) αναφέρεται ρητά ή υπονοείται από ένα σχολικό εγχειρίδιο, διαγώνισμα ή επισκέπτη, και να υποδεικνύουν ευγενικά το σφαλερό της δήλωσης. Όπου είναι δυνατό, πρέπει να δίνουμε την (πάντα καλύτερη) βιβλική εξήγηση των ίδιων δεδομένων…» (παρατίθεται στις σελ. 335-36). Όπως συμπεραίνει ο Ντόκινς, οι σπουδαστές της σχολής «υποβιβάζονταν από το σχολείο τους και οι διευθυντές του σχολείου τους κακομεταχειριζόταν όχι τα σώματα αλλά τα μυαλά τους». Το Emmanuel College λάβαινε πλήρη υποστήριξη από την κυβέρνηση.
Ο Ντόκινς μερικές φορές χάνει όντως την ουσία του θέματος και θα αναφέρω μόνο μία. Αμφισβητεί το επιχείρημα ότι η πίστη μπορεί να έχει οφέλη ακόμη και αν η πίστη είναι λαθεμένη. Αλλά η αμφισβήτησή του είναι πολύ στενά διανοητική. Απορρίπτει αυτό που αποκαλεί «το επιχείρημα από την ομορφιά»: ότι η ύπαρξη του Θεού αποδεικνύεται από την ύπαρξη της μεγάλης τέχνης, για παράδειγμα, γιατί πώς αλλιώς θα μπορούσε να υπάρχει τέτοια ομορφιά στο σύμπαν. Αλλά η αντίρρηση στο «πάθος» του Ντόκινς δεν βασίζεται μόνο στο λόγο ότι δεν υπάρχει ο Θεός. Έχει να κάνει με τον πραγματικό, στην πραγματικότητα θετικό, ρόλο που έχει διαδραματίσει η θρησκεία (σε αντιπαράθεση με το Θεό) στην παραγωγή της τέχνης. Πραγματικά, στο βιβλίο το υποβιβάζει αυτό σε μεγάλο βαθμό στην ανάγκη της αμοιβής. Λοιπόν, θα μπορούσε ο Μπαχ να έγραφε εκκλησιαστική μουσική μόνο για να πληρωθεί, υποθέτω. Αλλά ο Τζον Κολτρέιν; Όλοι οι ψάλτες των Ευαγγελίων; Δεν υπονοώ ότι η θρησκεία είναι αναγκαία για την τέχνη· αλλά η γνώμη του Ντόκινς για τη θρησκεία ως μια αδυσώπητη πηγή κακού είναι μεγαλοποιημένη. Δεν πρόκειται για το ότι η ανάγκη για παρηγοριά αποδεικνύει την ανάγκη για το Θεό, αλλά για το ότι τα θρησκευτικά κίνητρα των ανθρώπων θα μπορούσε –μερικές φορές– να είναι μια πηγή καλού, όπως και κακού στον κόσμο.
Αλλά έχει δίκιο να τρομοκρατείται από την αύξηση της φονταμενταλιστικής θρησκείας, όχι μόνο στον «μουσουλμανικό κόσμο», αλλά επίσης στην Αμερική. Παραθέτει επίφοβες στατιστικές γύρω από τις φονταμενταλιστικές χριστιανικές πεποιθήσεις πολλών Αμερικανών, και σκιαγραφεί την επιρροή των δεξιών χριστιανών φανατικών (που πιστεύουν, για παράδειγμα, ότι είναι φυσιολογικό να σκοτώσεις ένα γιατρό για να προστατέψεις τη ζωή ενός μη γεννημένου παιδιού) – μια επιρροή που φτάνει ως το Λευκό Οίκο.
Το Η Περί Θεού Αυταπάτη αξίζει απόλυτα να διαβαστεί. Ελπίζω οι πιστοί να το διαβάσουν. Αν στερείται σεβασμού και τους αναστατώσει – λοιπόν, τόσο το καλύτερο.
*Ο Κλάιβ Μπράντλεϊ είναι αρθρογράφος στην εφημερίδα Workers Liberty.
