Μαρξιστική Σκέψη

Πώς οι σοσιαλιστές μάχονται τη θρησκεία

του Λεόν Τρότσκι*

 Είναι τέλεια φανερό και πέραν αμφιβολίας στην παρούσα εποχή ότι δεν μπορούμε να τοποθετήσουμε την αντιθρησκευτική προπαγάνδα μας στο επίπεδο μιας ευθείας πάλης κατά του Θεού. Αυτό δεν θα ήταν αρκετό για εμάς.

Υποσκελίζουμε το μυστικισμό με τον υλισμό, διευρύνοντας προπάντων τη συλλογική πείρα των μαζών, ανυψώνοντας την ενεργό επίδρασή τους στην κοινωνία και επεκτείνοντας τον ορίζοντα της θετικής γνώσης τους, και σ’ αυτό το πεδίο, επίσης, όπου είναι απαραίτητο, επιφέρουμε άμεσα πλήγματα στις θρησκευτικές προκαταλήψεις.

Το πρόβλημα της θρησκείας έχει κολοσσιαία σημασία και είναι το πιο στενά δεμένο με την πολιτιστική δουλειά και με τη σοσιαλιστική οικοδόμηση. Ο Μαρξ στα νιάτα του έλεγε: «Η κριτική της θρησκείας είναι η βάση κάθε άλλης κριτικής». Με ποια έννοια;

Με την έννοια ότι η θρησκεία είναι ένα είδος πλασματικής γνώσης του σύμπαντος. Αυτή η μυθοπλασία έχει δύο πηγές: την αδυναμία του ανθρώπου ενώπιον της φύσης και την έλλειψη συνοχής των κοινωνικών σχέσεων. Από φόβο απέναντι στη φύση ή άγνοιά της, από ανικανότητα ανάλυσης των κοινωνικών σχέσεων ή άγνοιά τους, ο άνθρωπος στην κοινωνία πάσχιζε να καλύψει τις ανάγκες του δημιουργώντας φανταστικές εικόνες, προσδίδοντάς τους μια πλασματική πραγματικότητα και γονατίζοντας μπροστά στα ίδια του τα δημιουργήματα. Η βάση αυτής της δημιουργικότητας έγκειται στην πρακτική ανάγκη του ανθρώπου να προσανατολίζεται, η οποία, με τη σειρά της, απορρέει από τις συνθήκες του αγώνα επιβίωσης. Η θρησκεία είναι μια απόπειρα προσαρμογής στον περιβάλλοντα κόσμο προκειμένου να υπηρετηθεί ο αγώνας της επιβίωσης. Υπάρχουν σ’ αυτή την προσαρμογή πρακτικοί και κατάλληλοι κανόνες. Αλλά όλα αυτά είναι κλεισμένα μέσα σε μύθους, φαντασίες, προλήψεις, εξωπραγματικές γνώσεις.

Όπως όλη η εξέλιξη του πολιτισμού είναι μια συσσώρευση γνώσης και δεξιότητας, έτσι και η κριτική της θρησκείας είναι το θεμέλιο κάθε άλλης κριτικής. Προκειμένου να χαράξουμε το δρόμο για μια σωστή και αληθινή γνώση, είναι απαραίτητο να απορρίψουμε την πλασματική γνώση. Σ’ αυτή την περίπτωση, ωστόσο, αυτό αληθεύει μόνο όταν κανείς θέτει το ζήτημα στο σύνολό του.

Ιστορικά, όχι μόνο σε ατομικές περιπτώσεις, αλλά επίσης και στην εξέλιξη ολόκληρων τάξεων, η πραγματική γνώση είναι κλεισμένη, σε διαφορετικές μορφές ή αναλογίες, μέσα σε θρησκευτικές προκαταλήψεις. Η πάλη κατά μιας δοσμένης θρησκείας ή κατά της θρησκείας εν γένει και κατά όλων των μορφών της μυθολογίας και της πρόληψης είναι συνήθως επιτυχής μόνο όταν η θρησκευτική ιδεολογία συγκρούεται με τις ανάγκες μιας δοσμένης τάξης σ’ ένα νέο κοινωνικό περιβάλλον.

Με άλλα λόγια, όταν η συσσώρευση της γνώσης και η ανάγκη για γνώση δεν χωρούν μέσα στα πλαίσια των εξωπραγματικών αληθειών της θρησκείας, τότε ένα χτύπημα με το μαχαίρι της κριτικής είναι αρκετό ώστε η απάτη της θρησκείας να καταπέσει.

Η επιτυχία της αντιθρησκευτικής πίεσης την οποία έχουμε ασκήσει στη διάρκεια των τελευταίων λίγων χρόνων είναι εξηγήσιμη από το γεγονός ότι προχωρημένα στρώματα της εργατικής τάξης που πέρασαν από το σχολείο της επανάστασης, δηλαδή, μέσα από την ενεργητική σχέση με τη χώρα και τους κοινωνικούς θεσμούς, έχουν εύκολα αποτινάξει την απατηλότητα των θρησκευτικών προκαταλήψεων, οι οποίες υπονομεύτηκαν πλήρως από τις προηγούμενες εξελίξεις.

Αλλά η κατάσταση αλλάζει σημαντικά όταν η αντιθρησκευτική προπαγάνδα επεκτείνει την επιρροή της στα λιγότερο ενεργά στρώματα του πληθυσμού, όχι μόνο των χωριών αλλά και των πόλεων. Η πραγματική γνώση, που έχει κατακτηθεί από αυτά, είναι τόσο περιορισμένη και αποσπασματική ώστε μπορεί να υπάρχει πλάι-πλάι με τις θρησκευτικές προκαταλήψεις.

Η σκέτη κριτική αυτών των προκαταλήψεων, που δεν βρίσκει στήριγμα στην προσωπική και συλλογική εμπειρία, δεν παράγει κανένα αποτέλεσμα. Είναι, συνεπώς, απαραίτητο να τις προσεγγίσουμε από μια άλλη οπτική γωνία και να μεγεθύνουμε τη σφαίρα της κοινωνικής εμπειρίας και της ρεαλιστικής γνώσης. Τα μέσα γι’ αυτό το σκοπό διαφέρουν. Δημόσιες αίθουσες συνεστίασης και παιδικοί σταθμοί μπορούν να δώσουν ένα επαναστατικό κέντρισμα στη συνείδηση της νοικοκυράς και μπορούν να επιταχύνουν εξαιρετικά τη διαδικασία της ρήξης της με τη θρησκεία. Οι αεροπορικές-χημικές μέθοδοι καταστροφής των ακρίδων μπορούν να παίξουν τον ίδιο ρόλο σε σχέση με τους αγρότες.

Το ίδιο το γεγονός ότι ο εργαζόμενος και η εργαζόμενη συμμετέχουν στη ζωή των λεσχών, η οποία τους οδηγεί έξω από το στενό μικρό κλουβί του οικογενειακού διαμερίσματος με το εικονοστάσιό του, διανοίγει έναν από τους δρόμους προς την ελευθερία από τις θρησκευτικές προκαταλήψεις. Και ούτω καθεξής. Οι λέσχες μπορούν και πρέπει να γίνουν το μέτρο της δύναμης της αντίστασης στη θρησκευτική προκατάληψη και να βρίσκουν έμμεσους τρόπους διεύρυνσης της εμπειρίας και της γνώσης.

Και έτσι, αντί για ευθείες επιθέσεις από την αντιθρησκευτική προπαγάνδα, χρησιμοποιούμε αποκλεισμούς, φράγματα και έμμεσους ελιγμούς. Γενικά, μόλις εισήλθαμε σε μια τέτοια περίοδο, αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι δεν θα κάνουμε μια ευθεία επίθεση στο μέλλον. Είναι μόνο απαραίτητο να προετοιμαστούμε γι’ αυτή.

Είναι η επίθεσή μας στη θρησκεία νόμιμη ή παράνομη; Είναι νόμιμη. Έχει φέρει αποτελέσματα; Έχει. Ποιους έχει οδηγήσει σ’ εμάς; Εκείνους οι οποίοι από προηγούμενες εμπειρίες είχαν προετοιμαστεί να απελευθερωθούν ολοκληρωτικά από τις θρησκευτικές προκαταλήψεις. Και παραπέρα;

Παραμένουν ακόμη εκείνοι τους οποίους ούτε καν η μεγάλη επαναστατική εμπειρία του Οκτώβρη δεν τους απελευθέρωσε από τη θρησκεία. Και εδώ οι τυπικές μέθοδοι της αντιθρησκευτικής κριτικής, η σάτιρα, η διακωμώδηση και τα λοιπά, μπορούν να πετύχουν πολύ λίγα. Και αν κανείς ασκήσει υπερβολική πίεση, μπορεί να έχει το αντίθετο αποτέλεσμα. Πρέπει κανείς να ανοίξει οπές σ’ ένα βράχο –είναι αλήθεια ότι ο βράχος δεν είναι πολύ σταθερός– να τον παγιδεύσει με ράβδους δυναμίτιδας, να χρησιμοποιήσει έμμεση επίθεση. Μετά από λίγο θα συμβεί μια νέα έκρηξη και μια νέα πτώση, δηλαδή, ένα άλλο στρώμα ανθρώπων θα αποκοπεί από τη μεγάλη μάζα…

Η απόφαση της 8ης Συνδιάσκεψης του Κόμματος μάς λέει ότι σ’ αυτό το πεδίο πρέπει προς το παρόν να περάσουμε από την έκρηξη και την επίθεση σε μια πιο παρατεταμένη δουλειά υπονόμευσης, πρώτα απ’ όλα μέσω της προπαγάνδας των φυσικών επιστημών.

Για να δείξω πώς μια μη μετωπική επίθεση μπορεί μερικές φορές να δώσει ένα εντελώς απροσδόκητο αποτέλεσμα, θα παραθέσω ένα πολύ ενδιαφέρον παράδειγμα από την εμπειρία του Νορβηγικού Κομμουνιστικού Κόμματος. Όπως είναι καλά γνωστό, το 1923 αυτό το Κόμμα διασπάστηκε ανάμεσα σε μια οπορτουνιστική πλειοψηφία υπό την καθοδήγηση του Τράνμαελ και σε μια επαναστατική μειοψηφία πιστή στην Κομμουνιστική Διεθνή. Ρώτησα ένα σύντροφο που ζούσε στη Νορβηγία πώς ο Τράνμαελ κατάφερε να κερδίσει την πλειοψηφία – βεβαίως, μόνο προσωρινά. Μου έδωσε ως μια από τις αιτίες το θρήσκο χαρακτήρα των νορβηγών εργατών και ψαράδων.

Οι τρόποι αλιείας, όπως γνωρίζετε, έχουν ένα πολύ χαμηλό επίπεδο τεχνικής και εξαρτώνται συνολικά από τη φύση. Αυτή είναι η βάση των προκαταλήψεων και προλήψεων· και η θρησκεία για τους νορβηγούς ψαράδες, όπως έξυπνα το εξέφρασε ένας σύντροφος, είναι μια προστατευτική στολή. Στη Σκανδιναβία, υπήρχαν μέλη της ιντελιγκέντσιας, ακαδημαϊκοί που φλέρταραν με τη θρησκεία. Δικαιότατα χτυπήθηκαν από το ανελέητο μαστίγιο του μαρξισμού. Οι νορβηγοί οπορτουνιστές επιδέξια το εκμεταλλεύτηκαν προκειμένου να στρέψουν τους ψαράδες εναντίον της Κομμουνιστικής Διεθνούς.

Ο ψαράς, ένας επαναστάτης, με βαθιά συμπάθεια για τη Σοβιετική Δημοκρατία, ο οποίος ολόψυχα διάκειται ευμενώς προς την Κομμουνιστική Διεθνή, είπε στον εαυτό του: «Όλα καταλήγουν σ’ αυτό. Είτε πρέπει να είμαι υπέρ της Κομμουνιστικής Διεθνούς, αλλά τότε χωρίς θεό και ψάρι είτε, θέλοντας και μη, θα έρθω σε ρήξη μαζί της». Και το έκανε… Αυτό δείχνει τον τρόπο με τον οποίο η θρησκεία μπλέκεται με την προλεταριακή πολιτική.

Βεβαίως, αυτό εφαρμόζεται σε μεγαλύτερο βαθμό στην αγροτιά μας, της οποίας η παραδοσιακή, θρήσκα φύση συνυφαίνεται στενά με τις συνθήκες της καθυστερημένης γεωργίας μας. Θα εξαλείψουμε τις βαθιά ριζωμένες θρησκευτικές προκαταλήψεις της αγροτιάς μόνο με τον εξηλεκτρισμό και την εισαγωγή της χημείας στην αγροτική παραγωγή. Αυτό, βεβαίως, δεν σημαίνει ότι δεν πρέπει να αξιοποιούμε κάθε ξεχωριστή τεχνική βελτίωση και κάθε ευνοϊκή κοινωνική στιγμή εν γένει για την αντιθρησκευτική προπαγάνδα με σκοπό να επιτύχουμε μια μερική ρήξη με τη θρησκευτική συνείδηση. Όχι, όλα αυτά είναι το ίδιο υποχρεωτικά όπως και παλιά, όμως πρέπει να έχουμε μια σωστή γενική προοπτική.

Με το να κλείσετε απλά τις εκκλησίες, όπως έχει γίνει σ’ ορισμένα μέρη και με άλλες διοικητικές υπερβολές, θα είστε ανίκανοι να φτάσετε σε οποιαδήποτε αποφασιστική επιτυχία, αλλά, αντίθετα, θα προετοιμάσετε το δρόμο για μια ισχυρότερη επιστροφή της θρησκείας. Είναι αλήθεια ότι η θρησκευτική κριτική είναι η βάση κάθε άλλης κριτικής, αλλά δεν είναι επίσης λιγότερο αλήθεια ότι στην εποχή μας ο εξηλεκτρισμός της γεωργίας είναι η βάση για τη διάλυση των προλήψεων του αγρότη.

Θα παραθέσω τα αξιοσημείωτα λόγια του Ένγκελς, μέχρι και πριν λίγο καιρό άγνωστα, τα οποία έχουν άμεση εφαρμογή στο ζήτημα του εξηλεκτρισμού και της κατάργησης της αβύσσου ανάμεσα στην πόλη και το χωριό. Η επιστολή γράφτηκε από τον Ένγκελς προς τον Μπερνστάιν το έτος 1883. Θυμόσαστε ότι το έτος 1882 ο γάλλος μηχανικός Ντεπρέ, βρήκε μία μέθοδο μετάδοσης ηλεκτρικής ενέργειας μέσω σύρματος. Και αν δεν κάνω λάθος, σε μία έκθεση στο Μόναχο παρουσίασε τη μετάδοση ηλεκτρικής ενέργειας ισχύος ενός ή δύο ίππων σε απόσταση περίπου 50 χιλιομέτρων. Έκανε τρομερή εντύπωση στον Ένγκελς, που ήταν εξαιρετικά ευαίσθητος απέναντι σε κάθε εφεύρεση στο πεδίο της φυσικής επιστήμης, της τεχνικής κτλ. Έγραψε στον Μπερνστάιν:

«Η νέα εφεύρεση του Ντεπρέ… απελευθερώνει τη βιομηχανία από κάθε τοπικό περιορισμό, καθιστά εφικτή τη χρήση ακόμη και της πιο μακρινής υδάτινης ενέργειας. Και αν ακόμη στην αρχή θα χρησιμοποιηθεί από τις πόλεις μόνο, στο τέλος πρέπει να γίνει ο πιο ισχυρός μοχλός για την κατάργηση του ανταγωνισμού ανάμεσα στην πόλη και το χωριό».

Ο Βλάντιμιρ Ίλιτς (Λένιν) δεν ήξερε αυτές τις γραμμές. Αυτή η αλληλογραφία έχει εμφανιστεί μόλις πρόσφατα, ωστόσο εκείνος μοιραζόταν αυτή την άποψη του μεγάλου μετασχηματισμού που θα έφερνε ο ηλεκτρισμός στην ψυχολογία του αγρότη.

Υπάρχουν περίοδοι με διαφορετικούς ρυθμούς στη διαδικασία κατάργησης της θρησκείας, που καθορίζονται από τις γενικές συνθήκες του πολιτισμού. Όλες οι λέσχες πρέπει να είναι σημεία παρατήρησης. Πρέπει να βοηθούν το κόμμα να προσανατολίζεται σ’ αυτό το πρόβλημα, να βρίσκει τη στιγμή, να αποκτά το σωστό ρυθμό.

Η απόλυτη κατάργηση της θρησκείας θα επιτευχθεί μόνο όταν υπάρξει μια πλήρως αναπτυγμένη σοσιαλιστική δομή, δηλαδή, μια τεχνική η οποία απελευθερώνει τον άνθρωπο από κάθε ταπεινωτική εξάρτηση από τη φύση. Μπορεί να επιτευχθεί μόνο κάτω από κοινωνικές σχέσεις οι οποίες είναι ελεύθερες από μυστήριο, πλήρως φωτισμένες και δεν καταπιέζουν την ανθρωπότητα. Η θρησκεία μεταφράζει το χάος της φύσης και το χάος των κοινωνικών σχέσεων στη γλώσσα των φανταστικών εικόνων.

Μόνο η κατάργηση του γήινου χάους μπορεί να τερματίσει για πάντα τη θρησκευτική του αντανάκλαση. Μια συνειδητή, λογική, σχεδιασμένη καθοδήγηση της κοινωνικής ζωής, σε όλες τις απόψεις της, θα καταργήσει παντοτινά κάθε μυστικισμό και δεισιδαιμονία.

* Ο Λεόν Τρότσκι ήταν συνκαθοδηγητής της Οκτωβριανής Επανάστασης μαζί με τον Λένιν. Το παρόν κείμενό του προέρχεται από το J. Davis (επιμ.) “Labour speaks for itself on religion”, 1924. Μετάφραση: Παναγιώτης Σηφογιωργάκης.