Μαρξιστική Σκέψη

Ν. Μπουχάριν-Γ. Πρεομπραζένσκι, “Το Αλφαβητάρι του Κομμουνισμού”, Πρόλογος Δ. Γκόβας, μετάφραση Κ. Χαλμούκου, εκδόσεις ΚΨΜ, Αθήνα 2010, σελ. 552, τιμή 20 ευρώ.

Από τις Εκδόσεις ΚΨΜ κυκλοφόρησε, για πρώτη φορά πλήρες στα ελληνικά, “Το Αλφαβητάρι του Κομμουνισμού” των Ν. Μπουχάριν και Γ. Πρεομπραζένσκι. Η έκδοση περιλαμβάνει ως παράρτημα το Πρόγραμμα του ΚΚ της Ρωσίας (Μπολσεβίκοι) που εγκρίθηκε στο 8ο Συνέδριο του 1919. Ως ένα μικρό αφιέρωμα στο κλασικό αυτό έργο, που διαπαιδαγώγησε γενιές κομμουνιστών πριν αποσυρθεί μετά την επικράτηση του Στάλιν, η “Μαρξιστική Σκέψη” δημοσιεύει μια σύντομη βιβλιοκριτική, καταχωρημένη στο περιοδικό του ΚΚ Βρετανίας το 1922, και τον κατατοπιστικό πρόλογο του Δ. Γκόβα στην ελληνική έκδοση.

N. Bukharin & E. Preobrazhensky, “ABC of Communism”

του Ουίλιαμ Πολ*

Η κυκλοφορία αυτού του βιβλίου αναμενόταν με μεγάλο ενδιαφέρον. Δεν είναι τίποτα λιγότερο ή περισσότερο, όπως υποδείχνει ο τίτλος, από μια εκλαϊκευτική εγκυκλοπαίδεια του κομμουνισμού. Ο τόμος διαιρείται σε δυο μέρη· το ένα πραγματεύεται την κομμουνιστική θεωρία και το άλλο τις πρακτικές συνέπειες της προλεταριακής επανάστασης. Αρχίζοντας με μια σκιαγράφηση του προγράμματος του Κομμουνιστικού Κόμματος, το βιβλίο δίνει ένα λαμπρό περίγραμμα των μαρξιστικών οικονομικών που παρουσιάζονται με την πιο στοιχειώδη γλώσσα. Τα αρχικά κεφάλαια θα αποτελούσαν ένα θαυμαστό αναγνωστικό μάθημα για ομάδες που καταπιάνονται με μια μελέτη των οικονομικών.

Έχοντας αναλύσει την ουσία του καπιταλισμού οι συγγραφείς περνούν σε μια λεπτομερή εξέταση αναφορικά με την οικοδόμηση του κομμουνισμού. Αυτό θα έχει μέγιστη σπουδαιότητα για τους βρετανούς αναγνώστες. Δεν μπορούμε να γνωρίζουμε υπερβολικά πολλά για τις εμπειρίες της Ρωσικής Επανάστασης. Δεν μπορούμε να ξοδέψουμε υπερβολικό χρόνο μελετώντας τις προσπάθειες και τους αγώνες των ρωσικών μαζών να οικοδομήσουν τη Σοβιετική Δημοκρατία. Η Ρωσική Επανάσταση ήταν ένα από τα μέγιστα συμβάντα της ιστορίας, και είναι αναγκαίο για εμάς να παρακολουθήσουμε πώς τα Σοβιέτ ήρθαν στην ύπαρξη και πώς εκπλήρωσαν τις διάφορες λειτουργίες τους κατά τις έντονες στιγμές της επαναστατικής κρίσης.

Πριν από τις επαναστατικές μέρες του 1917 το κομμουνιστικό κίνημα βασιζόταν σε μια σειρά θεωρητικών υποθέσεων που δεν είχαν ποτέ δοκιμαστεί από τις συγκεκριμένες εμπειρίες. Η υπέρτατη αξία, συνεπώς, του “Αλφάβητου” είναι ότι το μεγαλύτερο μέρος του ασχολείται με τα πρακτικά προβλήματα που ανακύπτουν φυσιολογικά στην καταστροφή της πολιτικής εξουσίας των κατεχουσών τάξεων. Εδώ διαβάζουμε για τα πραγματικά και καθημερινά συμβάντα της επανάστασης στον ιστορικό σκοπό της να εξαλείψει το παλιό και να δημιουργήσει το νέο. Πόσο μακριά φαίνονται οι παλιές μέρες όταν οι διάφορες όψεις της κοινωνικής επανάστασης εκτίθονταν θεωρητικά, σε μια μπροσούρα ή σε ένα μαυροπίνακα. Τώρα βρισκόμαστε σε ένα νέο κόσμο. Ο κομμουνισμός δεν σημαίνει πια μια σειρά συμπερασμάτων βασισμένων πάνω σε ορισμένες θεωρητικές έννοιες· έχει γίνει τώρα μια καθορισμένη πολιτική στην πράξη, έχει κατέβει από τον θεωρησιακό ουρανό και έχει γίνει κάτι από αυτή τη γήινη πραγματικότητα.

Βήμα-βήμα οι συγγραφείς δείχνουν την ανάγκη για την κατάκτηση όλης της εξουσίας από τις μάζες. Ποτέ πριν δεν είχε δηλωθεί ο λόγος για τη δικτατορία του προλεταριάτου τόσο ξεκάθαρα και τόσο πειστικά. Καταδείχνεται γιατί μια κοινοβουλευτική κυβέρνηση δεν μπορεί να απελευθερώσει τους εργάτες και γιατί τα σοβιέτ όχι μόνο ενσαρκώνουν την ταξική ισχύ των μαζών αλλά επίσης προμηθεύουν το μηχανισμό για τη διεξαγωγή του έργου ανοικοδόμησης της νέας κοινωνικής τάξης. Προβλήματα εθνικότητας, στρατιωτικής οργάνωσης, εκπαίδευσης, θρησκείας, υγιεινής, κ.λπ., αντιμετωπίζονται και αποτιμώνται. Η σημασία της βιομηχανικής και στρατιωτικής οργάνωσης εξετάζεται διεξοδικά.

Είναι αδύνατο να δώσουμε μια οποιαδήποτε επαρκή ιδέα της έκτασης αυτού του σπουδαίου έργου. Θα μπορούσε το ίδιο καλά κανείς να προσπαθήσει να συνοψίσει τα περιεχόμενα της “Encyclopedia Britannica” σε ένα σύντομο άρθρο όπως και να προσπαθήσει να εκθέσει τα αναλυτικά περιεχόμενα του “Αλφαβητάριου” σε μια σύντομη επισκόπηση. Μπορούμε μόνο να παρακινήσουμε τους αναγνώστες μας να αγοράσουν το βιβλίο και να το διαβάσουν για λογαριασμό τους. Θα έπρεπε να γίνει ένας διαρκής αγώνας στο Κόμμα για κάθε μέλος να μελετά το “Αλφαβητάρι” και για κάθε οργάνωση να το συζητά. Είναι το μεγαλύτερο και πιο σημαντικό βιβλίο που έχει εκδοθεί ως τώρα από το Κομμουνιστικό Κόμμα. Είναι καλά τυπωμένο σε μεγάλο σχήμα και, καθώς περιέχει 427 σελίδες, είναι το καλύτερο βιβλίο τώρα στην τιμή των 3 σελινιών στη διάθεση του αναγνωστικού κοινού. Η μετάφραση έχει γίνει έξοχα από τους Ίντεν και Σίνταρ Πολ, που έχουν επίσης ετοιμάσει ένα καλό ίντεξ και μια βιβλιογραφία.

Στείλτε τώρα την παραγγελία σας!

*To παρόν δημοσιεύθηκε στο θεωρητικό περιοδικό του ΚΚ Βρετανίας “Communist Review” τον Ιούνιο του 1922, ως κριτική στην πρώτη αγγλική έκδοση του έργου από το ΚΚ Βρετανίας, σε μετάφραση από τα ρωσικά των Eden & Cedar Paul. Ο Ουίλιαμ Πολ (William Paul) ήταν εκδότης του “Communist Review”. Πηγή: http://www.marxists.org/archive/paul-william/reviews/1922/06/abc.htm.

Για το έργο “Το αλφαβητάρι του Κομμουνισμού”

του Δημήτρη Γκόβα*

Το βιβλίο “Αλφαβητάρι του Κομμουνισμού” είναι από κάθε πλευρά ένα ιστορικό ντοκουμέντο του κομμουνιστικού κινήματος του 20ού αιώνα, ένα σημείο αναφοράς για τη σκέψη και μια αποτύπωση της πορείας ενός ολόκληρου κινήματος την εποχή αμέσως μετά την νίκη της Οκτωβριανής Επανάστασης του 1917.

Τυπώθηκε, μοιράστηκε και διαβάστηκε από εκατομμύρια ανθρώπους σε όλο τον πλανήτη, ιδιαίτερα την δεκαετία του 1920 αλλά και όλα τα μετέπειτα χρόνια. Αποτελούσε τον “οδηγό εκμάθησης”, το πιο γνωστό “εγχειρίδιο”, την βασική βιβλιογραφία για όλους τους νέους που στρατεύονταν στην υπόθεση του σοσιαλισμού, την “αλφαβήτα” πολιτικής διαπαιδαγώγησης των – αγράμματων πολλές φορές – εργατών στην μετεπαναστατική Ρωσία και διεθνώς. Με πρωτοβουλία της Κομμουνιστικής Διεθνούς – γραμματέας της οποίας ήταν από το 1926 έως το 1929 ο Ν. Μπουχάριν – μεταφράστηκε και ανατυπώθηκε σε πολλές γλώσσες και σε πάρα πολλές χώρες του κόσμου (τις περισσότερες φορές σε περιληπτικά εγχειρίδια ή με ορισμένα μόνο μέρη του πρωτότυπου βιβλίου), για τις ανάγκες πολιτικής προπαγάνδας των κομμουνιστών και των κομμάτων της 3ης Διεθνούς. Το βιβλίο έπαψε να ανατυπώνεται στη Σοβιετική Ένωση κατά το τέλος της δεκαετίας του 1920, όταν πια και οι δύο συγγραφείς του είχαν πέσει σε πολιτική δυσμένεια.

Το “Αλφαβητάρι του Κομμουνισμού” αποτελεί μοναδικό δείγμα των στόχων και των πολιτικών του κομμουνισμού, όπως εκφράστηκαν κατά τα πρώτα χρόνια της νίκης των Μπολσεβίκων. Χωρίζεται σε δύο βασικά μέρη: ένα «θεωρητικό», στο οποίο αναλύεται η παρακμή και η πτώση του καπιταλισμού που οδήγησε στην επανάσταση. Το μέρος αυτό του βιβλίου, είναι γραμμένο εξ ολοκλήρου από τον Νικολάι Μπουχάριν. Το δεύτερο μέρος του βιβλίου είναι πιο “πρακτικό” και πραγματεύεται τα μέτρα, τις πολιτικές και το βασικό πρόγραμμα της νεαρής σοβιετικής εξουσίας, τις άμεσες και μεσοπρόθεσμες αλλαγές στην ΕΣΣΔ στο δρόμο προς την δικτατορία του προλεταριάτου και τη δημιουργία της κομμουνιστικής τάξης πραγμάτων. Το μέρος αυτό είναι γραμμένο στο μεγαλύτερο μέρος του από τον Ευγένιο Πρεομπραζένσκι. Στο τέλος του βιβλίου περιέχεται ως παράρτημα ολόκληρο το πρόγραμμα του Κομμουνιστικού Κόμματος Ρωσίας (μπολσεβίκοι) όπως ψηφίστηκε από το όγδοο συνέδριο του.

Η ιστορία της συγγραφής του βιβλίου είναι η εξής: Στο όγδοο Συνέδριο του ΣΔΕΚΡ (Σοσιαλδημοκρατικού Εργατικού Κόμματος Ρωσίας) που πραγματοποιήθηκε τον Μάρτιο του 1919, το κόμμα μετονομάστηκε σε ΚΚΡ (μπ) και εγκρίθηκε το νέο πρόγραμμα του κόμματος. Το νέο πρόγραμμα, βασικός συγγραφέας του οποίου ήταν ο Β. Ι. Λένιν, περιείχε αρκετά αποσπάσματα από το παλιό πρόγραμμα του 1903, νέα μέρη στα οποία γίνονταν αναφορές στη νίκη της Οκτωβριανής Επανάστασης και ένα τελευταίο μέρος στο οποίο ορίζονταν οι βασικοί στόχοι και προτεραιότητες, βραχυπρόθεσμες και μακροπρόθεσμες, του επαναστατικού καθεστώτος.

Στα μέσα του 1919, ο Νικολάι Μπουχάριν και ο Γιεβγκένι Πρεομπραζένσκι, έγραψαν ένα εκλαϊκευτικό σχόλιο πάνω στο νέο πρόγραμμα του κόμματος, με τίτλο “Το Αλφαβητάρι του Κομμουνισμού”. Οι ίδιοι οι συγγραφείς χαρακτήρισαν το έργο τους ως «ένα στοιχειώδες εισαγωγικό βιβλίο κομμουνιστικής γνώσης». Το βιβλίο εκδόθηκε για πρώτη φορά στις αρχές του 1920, ενώ ο πρόλογος των συγγραφέων έχει ημερομηνία Οκτώβριος 1919.

Ο χωρισμός σε δύο βασικά μέρη του έργου μεταξύ των δύο συγγραφέων εξηγείται στον πρόλογο της 1ης έκδοσης του βιβλίου, η οποία περιέχεται και στην παρούσα έκδοση. Ο Μπουχάριν, ως γηραιότερος από τους δύο, ανέλαβε όλα τα θεωρητικά κεφάλαια, καθώς επίσης και το σημαντικό κεφάλαιο για την οργάνωση της βιομηχανίας. Τα υπόλοιπα (εκτός από το κεφάλαιο για την υγεία) τα έγραψε ο Πρεομπραζένσκι.

Όπως αναφέρει ο διακεκριμένος βρετανός ιστορικός Ε. Καρ στην μακροσκελή εισαγωγή του στην αγγλική έκδοση του βιβλίου του 1969, «Το βιβλίο αποτελεί ένα εντυπωσιακό κράμα ρεαλισμού και ουτοπίας, καθώς επίσης και μια επισκόπηση των επιτυχιών και των αποτυχιών κατά την υλοποίηση του προγράμματος, γεγονός που προσφέρει μια ευρεία σκιαγράφηση των επιτευγμάτων της επανάστασης. Με βάση τη μαρξιστική ανάλυση, η Οκτωβριανή Επανάσταση σήμανε την κατάρρευση της υπάρχουσας ρωσικής τάξης πραγμάτων και την αντικατάστασή της από τη δικτατορία του προλεταριάτου».

Η μελέτη του βιβλίου σήμερα, στις αρχές του 21ου αιώνα και σχεδόν 100 χρόνια μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση, δεν έχει φυσικά σκοπό να φωτίσει και να εκλαϊκεύσει τα μέτρα που θα πάρει η νέα εξουσία των Μπολσεβίκων. Η σημασία του κειμένου έγκειται σε δύο σημαντικές πλευρές:

Α. Στο πρώτο μέρος του βιβλίου, ο αναγνώστης μπορεί να διαπιστώσει τον τρόπο και τη μέθοδο εκλαΐκευσης και παρουσίασης των βασικών αρχών του κομμουνισμού ώστε να γίνει “κτήμα” εκατομμυρίων ανθρώπων σε παγκόσμιο επίπεδο σε μια περίοδο νίκης των ιδεών και κατάκτησης της εξουσίας. Ανθρώπων που τις περισσότερες φορές δεν είχαν τη μόρφωση, την πολιτική κουλτούρα, τις κοινωνικές παραστάσεις και τις ευρύτερες φιλοσοφικές και θεωρητικές βάσεις για την κατανόηση μιας επιστημονικής θεωρίας όπως του μαρξισμού και του επαναστατικού σοσιαλισμού. Ο “ουτοπισμός” και τα “οραματικά” στοιχεία που χαρακτήριζαν τη σκέψη του Μπουχάριν κυριαρχούν στο μέρος αυτό του έργου, σε αντίθεση με το δεύτερο μέρος στο οποίο αποτυπώνονται οι συμβιβασμοί με την τρέχουσα τότε πραγματικότητα που περιέγραφε το νέο πρόγραμμα του κόμματος του 1919.

Β. Η δεύτερη πλευρά αφορά αυτό ακριβώς που ο Ε. Καρ αναφέρει στο παραπάνω απόσπασμα, δηλαδή, μια επισκόπηση των επιτυχιών αλλά και αποτυχιών του προγράμματος και της άμεσης πολιτικής των Μπολσεβίκων τα πρώτα χρόνια της σοβιετικής εξουσίας, στο σημερινό φόντο της γνώσης των γεγονότων της ιστορικής εξέλιξης που οδήγησαν στην κατάρρευση της ΕΣΣΔ και των άλλων χωρών του “υπαρκτού σοσιαλισμού”.

Στο δεύτερο μέρος του βιβλίου, ο αναγνώστης θα δει μια αναλυτική περιγραφή των μέτρων και των άμεσων στόχων της νεαρής σοβιετικής εξουσίας. Αντιφάσεις, σχέδια, πλάνα, πολιτικά, οικονομικά και διοικητικά μέτρα, μια τεράστια προσπάθεια αλλαγής των δομών και της κοινωνίας που βαδίζει σε νέους, απάτητους δρόμους, στοχεύσεις χωρίς προηγούμενο.

Είχε έρθει η ώρα, όσα διακήρυτταν οι επαναστάτες για τη νέα κοινωνία, να πάρουν σάρκα και οστά. Είχε έρθει η ώρα της αναμέτρησης της θεωρίας με την πράξη, και μάλιστα στο πιο δύσκολο έργο, αυτό της οικοδόμησης ενός άλλου συστήματος, μιας άλλης κοινωνίας και όχι της κριτικής και ανατροπής μιας παλιάς. Οι μοναδικές αυτές στιγμές μετά από μια νικηφόρα επανάσταση έχουν αξία να μελετηθούν, για να μπορούμε να δούμε πως συνδυάστηκε το όραμα με την εξουσία, πως τα αξιακά και ιδεολογικά στοιχεία των επαναστατών αποτυπώθηκαν στις πρώτες τους απόπειρες, στα πρώτα μέτρα και προγράμματα της νέας εξουσίας.

Οι δυσκολίες ήταν απίστευτες, όπως γνωρίζουμε από την ιστορική μελέτη της εποχής. Το 1919 κορυφώνονταν ο εμφύλιος πόλεμος και στο εσωτερικό η πείνα και η φτώχεια είχαν οξυνθεί στο έπακρο. Η εξωτερική πίεση του διεθνούς ιμπεριαλισμού στη σοβιετική Ρωσία γινόταν αφόρητη και εντείνονταν σε όλα τα επίπεδα. Υπό αυτό το πρίσμα – και όχι σε μια γυάλα ή ένα “εργαστήριο ανάπτυξης του σοσιαλισμού” – πρέπει να εξεταστούν τα μέτρα και οι πολιτικές των Μπολσεβίκων στις αρχές της δεκαετίας του 1920.

Αυτή η περίοδος έχει μεγάλο ενδιαφέρον για την πολιτική και τη θεωρητική πορεία του κομμουνιστικού κινήματος, ακριβώς γιατί μπροστά στην εξουσία των Σοβιέτ τέθηκαν σοβαρά διλήμματα και πραγματικά δύσκολες και πρωτόγνωρες καταστάσεις. Δυστυχώς, στην πλειονότητα των αναφορών και των ιστορικών μελετών σε παγκόσμια κλίμακα, υπάρχει μια αντιδιαλεκτική αντιπαράθεση της “χρυσής εποχής” της Οκτωβριανής Επανάστασης του 1917 και αμέσως μετά της “σκοτεινής εποχής” του Στάλιν, με ένα ενδιάμεσο “κενό”. Μια εύκολη αφαίρεση και επιφανειακή εξήγηση της εξέλιξης μιας επανάστασης, διότι φυσικά δεν υπήρξαν “σινικά τείχη” ανάμεσα στην πρώτη και τη δεύτερη περίοδο, ούτε μπορούμε να εξηγήσουμε –αποκλειστικά τουλάχιστον – τις εξελίξεις με βάση την προσωπικότητα και τις πράξεις ενός και μόνο ηγέτη. Δεν αναφερόμαστε εδώ στην ανιστόρητη προπαγάνδα των κάθε λογής αστών “διανοητών” και της προπαγάνδας (που ιδιαίτερα μετά την κατάρρευση του 1989 ανθεί εκ νέου) που θεωρούν την Οκτωβριανή Επανάσταση περίπου ένα στρατιωτικό πραξικόπημα, τον Λένιν δικτάτορα και τον Στάλιν αιμοδιψή δράκουλα. Αναφερόμαστε στις διάφορες “προοδευτικίζουσες” και “μοντέρνες” ματιές στην ιστορία, που ξεχνούν πολιτικές και ιστορικές συνθήκες, αντιπαραθέσεις, κοινωνικές εξελίξεις και γεγονότα, καταλήγοντας έτσι σε μια ανώδυνη άποψη για την καλή εποχή της επανάστασης και με κενό μιας δεκαετίας φτάνουν στην οδυνηρή και ολοκληρωτική εποχή Στάλιν.

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η περίοδος μετά το 1927 σημαδεύτηκε από την αντιδημοκρατική εκτροπή τόσο στο κόμμα όσο και στην σοβιετική κοινωνία. Δεν υπάρχει επίσης αμφιβολία ότι η ηγεσία Στάλιν εξόντωσε βαθμιαία όλη την ιστορική ηγεσία των μπολσεβίκων μέχρι το 1938. Ότι από την άνθηση της ιδεολογικής και πολιτικής αντιπαράθεσης που υπήρξε τα πρώτα χρόνια μετά τον Οκτώβρη του 1917 φτάσαμε στην επιβολή της σιωπής για τις διαφωνίες, την γραφειοκρατική διαχείριση και τη μια και μοναδική σωστή άποψη, εκείνη του Στάλιν. Ότι αναπτύχθηκε η προσωπολατρία και η διαφθορά. Αρκετές φορές βέβαια στην σύγχρονη φιλολογία, τόσο των υπερασπιστών όσο και των πολέμιων του Στάλιν, ξεχνιέται ότι ο Στάλιν εξέφραζε τις πιο δεξιές απόψεις στο κόμμα, ότι σε όλες τις αντιπαραθέσεις της περιόδου συμμαχούσε με την εκάστοτε δεξιά πτέρυγα. “Ορθόδοξοι” σταλινικοί και “ανανεωτές” αντισταλινικοί ανακαλύπτουν τα καλά ή τα άσχημα του ηγέτη. Μια τέτοια ματιά βέβαια προσπερνά τα δύσκολα και ουσιαστικά ερωτήματα που χρειάζεται να τεθούν και ίσως να απαντηθούν εκ νέου, ώστε οι ιδέες της κοινωνικής απελευθέρωσης, του κομμουνισμού και της επανάστασης να επαναθεμελιωθούν στη βάση των ηρωικών στιγμών και των καλύτερων παραδόσεων του επαναστατικού κινήματος και μακριά από τις ήττες, τις χειρότερες στιγμές και τα τεράστια λάθη που έγιναν.

Τι μεσολάβησε λοιπόν ανάμεσα στην επανάσταση του 1917 και το 1929, όταν αποσύρθηκε το ανά χείρας βιβλίο; Με τι αναμετρήθηκε η επανάσταση των μπολσεβίκων; Πώς εξελίχθηκε η πολιτική των Μπολσεβίκων και πως κινήθηκε η θεωρητική αντίληψή τους; Ποιες ήταν οι αντιπαραθέσεις στο κόμμα και οι διεργασίες στην εργατική τάξη και τις μάζες στην επαναστατημένη ΕΣΣΔ; Στο βιβλίο αυτό βρίσκουμε ορισμένα σημαντικά στοιχεία για την πολιτική και θεωρητική στάση την περίοδο εκείνη, από το 1917 μέχρι το 1919. Καταγράφεται η ως ένα βαθμό συλλογική αντίληψη του όλου κόμματος τα χρόνια εκείνα.

Συνήθως η εικόνα που δημιουργείται για τον Λένιν και τους άλλους Μπολσεβίκους ηγέτες κατά τη διάρκεια της επανάστασης και μετά από τη νίκη της, είναι εικόνα ανθρώπων σκληρά οργανωτικών, αταλάντευτων, οι οποίοι έχουν πλήρη γνώση των μέτρων και των πολιτικών που σχεδιάζουν και ακολουθούν. Κυρίως έχει αναδειχθεί η εικόνα μιας πειθαρχημένης και στρατιωτικά ικανής ομάδας επαναστατών που ηγούνται μιας καλά σχεδιασμένης εξέγερσης που καταλαμβάνει την εξουσία. Που ήταν όμως τα αξιακά-οραματικά στοιχεία; Η «μεγάλη αφήγηση» είχε χαθεί;

Ίσως το πιο “οραματικό” έργο του Λένιν είναι το “Κράτος και Επανάσταση”, το οποίο γράφτηκε δύο μόλις μήνες πριν την νίκη της Επανάστασης, το καλοκαίρι του 1917. Στο έργο αυτό, ο Λένιν ανέπτυξε τη θεωρία του για την καταστροφή του κράτους της μπουρζουαζίας και το τέλος της ταξικής πάλης, όπου οι καταναγκαστικές λειτουργίες του κράτους θα έσβηναν, ενώ οι απαραίτητες και πολύ απλοποιημένες λειτουργίες της διαχείρισης και της οικονομίας θα εκτελούνταν από απλούς εργάτες. Όπως ανέφερε στο βιβλίο «Οι άνθρωποι θα συνηθίσουν σιγά σιγά στην τήρηση βασικών κανόνων συμβίωσης – κανόνων που είναι γνωστοί εδώ και αιώνες και επαναλαμβάνονται επί χιλιάδες χρόνια σε όλους τους κώδικες συμπεριφοράς – στην αυτόβουλη τήρησή τους, χωρίς εξαναγκασμό, χωρίς υποταγή, χωρίς τον ειδικό εκείνο μηχανισμό εξαναγκασμού που αποκαλείται κράτος».

Σε ένα άλλο γνωστό έργο του Λένιν, το “Τι να κάνουμε;”, ο συγγραφέας τονίζει την «ανάγκη του ανθρώπου να ονειρεύεται». Το έργο αυτό γράφτηκε από τον Λένιν το 1901-1902 και πήρε τον τίτλο του από ένα γνωστό ρωσικό μυθιστόρημα της εποχής με τον ίδιο τίτλο, του μηδενιστή συγγραφέα Τσερνισέφσκι.

Ο Λένιν σημείωνε στο έργο ασκώντας κριτική, ότι υπήρχαν «πολύ λίγα όνειρα στο κίνημά μας», και, πάρα πολλοί άνθρωποι που περηφανεύονταν για τη νηφαλιότητα και την “προσήλωσή” τους στο «συγκεκριμένο». Οι “ουτοπικές” ωστόσο προσδοκίες του πρώιμου μπολσεβικισμού αποτέλεσαν βασικό κομμάτι της ηγεσίας των Μπολσεβίκων, και δεν μπορεί κανείς να τις αγνοήσει. Αποτυπώνονται τόσο στο βιβλίο αυτό, όσο και σε όλα τα γραπτά κείμενα της περιόδου, τα βιβλία, αλλά και τα ντοκουμέντα των συνεδρίων, των οργάνων και των δημόσιων λόγων της εποχής.

Το “Αλφαβητάρι του Κομμουνισμού” κατέστησε σαφές πως η υπέρβαση του κράτους από την κοινωνία βασιζόταν στην υπόθεση πως η ιδιοκτησία και ο έλεγχος της παραγωγής «δεν αποτελούν προνόμιο κάποιας τάξης, αλλά όλων των ανθρώπων που απαρτίζουν την κοινωνία.». Ωστόσο, αυτό δεν σήμαινε το τέλος κάθε μορφής οργάνωσης∙ αντιθέτως, «η κομμουνιστική κοινωνία είναι οργανωμένη απ’ άκρη σ’ άκρη» (σημείο 19 του βιβλίου). Το απαραίτητο πολιτικό εργαλείο με το οποίο η κοινωνία θα απελευθερωνόταν από την «αναρχία της παραγωγής, από τον ανταγωνισμό ανάμεσα σε επιχειρηματίες, από πολέμους και κρίσεις» ήταν ο σχεδιασμός. Η οργάνωση της κοινωνίας «προϋποθέτει ένα γενικότερο σχέδιο παραγωγής» (παρ. 19). Ως ένα από «τα βασικά καθήκοντα της σοβιετικής εξουσίας» ορίζεται η «ενοποίηση όλων των οικονομικών δραστηριοτήτων της χώρας σύμφωνα με ένα γενικό σχέδιο διοίκησης από το κράτος» (παρ. 94).

Ο Πρεομπραζένσκι έγραφε στο δεύτερο μέρος του έργου ότι «Το βασικό χαρακτηριστικό του προλεταριακού κράτους είναι η σταδιακή του μεταμόρφωση από έναν μη παραγωγικό οργανισμό σε έναν οργανισμό για τη διαχείριση της οικονομικής ζωής» (παρ. 122).

«Η εργάσιμη μέρα θα περιοριστεί όλο και περισσότερο, και οι άνθρωποι θα απελευθερώνονται σταδιακά όλο και περισσότερο από τα δεσμά που τους έχει επιβάλει η φύση. Από τη στιγμή που ο άνθρωπος θα καταφέρει να αφιερώνει λιγότερο χρόνο στην εξασφάλιση τροφής και ρουχισμού, θα είναι σε θέση να αφιερώσει περισσότερο χρόνο στην πνευματική του ανάπτυξη. ... Για πρώτη φορά οι άνθρωποι θα είναι σε θέση να ζουν μια ζωή ως σκεπτόμενα ανθρώπινα όντα και όχι ως κτήνη» (παρ. 22). Ωστόσο, στην κομμουνιστική κοινωνία του μέλλοντος, όταν το κράτος δεν θα υπάρχει πλέον, «η βασική εποπτεία θα ανατεθεί σε διάφορα λογιστικά γραφεία ή σε υπηρεσίες στατιστικής», όπου «θα παρακολουθείται η παραγωγή και όλες της οι ανάγκες» (παρ. 21).

Η παράθεση των αποσπασμάτων αυτών κάνει φανερή τη διαπάλη ανάμεσα στα οραματικά στοιχεία και τα ιδεολογικά βάθρα του μαρξισμού αλλά και των ίδιων των Μπολσεβίκων από τη μία, και την καθημερινότητα της οικοδόμησης των δομών και ενός σχεδίου λειτουργικής αλλαγής μιας κοινωνίας με πολιτικά και οικονομικά μέτρα από την άλλη. Οι αντιφάσεις αυτές σαφώς και έβαλαν τη σφραγίδα τους στην μετέπειτα πορεία των εξελίξεων, όταν ο “ρεαλισμός”, η “νηφαλιότητα” και η ενασχόληση με το “συγκεκριμένο” οδήγησαν σε θεμελιακές στρεβλώσεις ενός επαναστατικού μαρξισμού και ενός απελευθερωτικού προτάγματος των εργατών, των ανθρώπων, της κοινωνίας.

Η πορεία αυτή δεν ήταν μονόδρομος. Δεν είναι όμως θέμα του παρόντος κειμένου η εξέταση αυτού του μεγάλου ζητήματος.

Είναι φανερό πως το βιβλίο “Αλφαβητάρι του Κομμουνισμού” αντανακλούσε την πολιτική των Μπολσεβίκων στις αρχές της δεκαετίας του 1920, παρ’ όλα τα ίσως “αιρετικά” και “ουτοπικά” στοιχεία που περιλαμβάνονται στις σελίδες του, ιδιαίτερα στο πρώτο μέρος. Οι ιδεολογικές διαμάχες, οι συγκρούσεις και οι αλλαγές στην πολιτική του κόμματος που συντελέστηκαν με δραματικό πολλές φορές τρόπο ως τα τέλη της δεκαετίας του 1920 και στις αρχές της δεκαετίας του 1930, δεν επέτρεπαν την συνέχιση της κυκλοφορίας του. Οι συγγραφείς του βιβλίου είχαν ήδη απομακρυνθεί από την ηγεσία του κόμματος μετά από σειρά αντιπαραθέσεων για σοβαρά ζητήματα της πορείας της Σοβιετικής εξουσίας. Η πολιτική σε βασικά ζητήματα είχε αλλάξει. Από το 1919 έως το 1928 είχαν σημειωθεί στο κόμμα κορυφαίες ιδεολογικές και πολιτικές συγκρούσεις για μια σειρά σημαντικά ζητήματα. Οι όροι της ειρήνης και η συμφωνία Brest-Litofsk. Το ζήτημα των συνδικάτων και η σχέση τους με την σοβιετική εξουσία και οικονομία. Η Νέα Οικονομική Πολιτική. Το ζήτημα των αμοιβών, η ισότητα των αποδοχών. Το κρίσιμο ζήτημα της εκβιομηχάνισης. Η ήττα της Γερμανικής Επανάστασης και ο Σοσιαλισμός σε μία χώρα. Η δημιουργία της Κομμουνιστικής Διεθνούς. Το εθνικό ζήτημα στην ΕΣΣΔ. Το αγροτικό ζήτημα και ο εμφύλιος πόλεμος. Η επέμβαση των ιμπεριαλιστικών δυνάμεων. Η εμφάνιση της γραφειοκρατίας στο κράτος και το κόμμα. Και φυσικά η αλλαγή ηγεσίας μετά το θάνατο του Λένιν.

Ζητήματα κορυφαία για μια νεαρή εξουσία και μια πρωτόγνωρη απόπειρα αλλαγής μιας κοινωνίας και δημιουργίας ενός νέου συστήματος.

Το βιβλίο αποσύρθηκε και δεν ανατυπώθηκε ποτέ ξανά στη Σοβιετική Ένωση μετά το 1929. Κυκλοφορούσε όμως με τη μορφή εγχειριδίου σε πολλές άλλες χώρες, ανάμεσα σε επαναστάτες, σε μαρξιστικούς ομίλους, κόμματα και οργανώσεις που δεν βρίσκονταν στην άμεση επιρροή της 3ης Διεθνούς και της ΕΣΣΔ μέχρι τη δεκαετία του 1970.

Η πιο πρόσφατη γνωστή έκδοση του βιβλίου σε διεθνή κλίμακα είναι εκείνη του 1969 στην αγγλική γλώσσα, από τις εκδόσεις Penguin (Λονδίνο), με επιμέλεια και πρόλογο του γνωστού ιστορικού Ε. Καρ.

Στην Ελλάδα εκδόθηκε σε διάφορες μπροσούρες και διακινήθηκε σε δύσκολες εποχές, στην παρανομία και στα πρώτα χρόνια της δράσης κομμουνιστικών ομάδων και κομμάτων τη δεκαετία του 1920. Η πιο γνωστή σήμερα, πρόσφατη έκδοση του βιβλίου είναι εκείνη των εκδόσεων “Αλφειός” του 1965. Η έκδοση του Αλφειού περιλάμβανε μόνο το πρώτο μέρος του έργου, και από αυτό λείπουν οι παράγραφοι-κεφάλαια 2, 3 και 4.

*Ο Δημήτρης Γκόβας είναι σύμβουλος εκδόσεων. Το παρόν αποτελεί μια συντομευμένη εκδοχή του προλόγου του στην έκδοση του “Αλφαβητάρι του Κομμουνισμού” από τις Εκδόσεις ΚΨΜ.