Μαρξιστική Σκέψη

Πρόλογος

του Χρήστου Κεφαλή

Το σκάκι έχει αποκληθεί μια εικόνα της ζωής. Μεγάλοι στοχαστές, επιστήμονες, φιλόσοφοι και καλλιτέχνες το αγάπησαν και ασχολήθηκαν μαζί του. Άλλοι άντλησαν έμπνευση και διαφωτισμό για ζητήματα του πεδίου τους, άλλοι προτίμησαν τη βίωση των συγκινήσεων από την πρακτική επίδοση σε αυτό, ακόμη και στο επίπεδο του χόμπι.

Ιδιαίτερα οι καλές τέχνες, λογοτεχνία, ποίηση, ζωγραφική, δέχτηκαν την επίδρασή του. Από την αρχαιότητα στην Κίνα και την Περσία, όπου, κατά τις ισχύουσες απόψεις, γεννήθηκε το σκάκι, θα βρούμε όμορφους μύθους σχετικά με την επινόησή του και έξοχες ζωγραφικές αναπαραστάσεις τέτοιων ιστοριών. Στο μεσαίωνα το σκάκι αξιοποιούνταν από μοναχούς δασκάλους, όπως ο Τσεζόλε, στην κατήχηση των πιστών πάνω στις αξίες της ηθικής.

Είναι με την Αναγέννηση, ωστόσο, που η καλλιτεχνική διάσταση του σκακιού έρχεται πιο ισχυρά στο προσκήνιο. Καλλιεργούμενο στα παλάτια, το σκάκι θεωρούνταν τότε μια τέχνη και οι μεγάλοι παίκτες της εποχής αντιμετωπίζονταν σαν δεξιοτέχνες, όπως οι μουσικοί και άλλοι διασκεδαστές της αυλής. Στο βιβλίο του βασιλιά Αλφόνσου του Σοφού της Καστίλης συναντάμε ωραίες σκακιστικές εικόνες όπου χριστιανοί και μουσουλμάνοι, άρχοντες και υπηρέτες απεικονίζονται μαζί.

Εκείνα τα χρόνια βιβλία που αναφέρονταν στο σκάκι ασχολούνταν με μια ποικιλία ακόμη θεμάτων. Ένα από αυτά, το βιβλίο του Λουτσένα, εκδομένο στα 1497, έφερε τον τίτλο Πραγματεία για τον Έρωτα και την Τέχνη του Σκακιού. Αργότερα, καθώς το σκάκι περνούσε στο λαό και γινόταν μια προσφιλής ασχολία των αστών, πήραν τη σκυτάλη ζωγράφοι και λογοτέχνες, απαθανατίζοντας καθημερινές σκακιστικές σκηνές και μάχες. Βέβαια, η σύνδεση με την τέχνη γινόταν όλο και πιο σύνθετη, αντανακλώντας τις μεταστροφές ενός πολιτισμού προσανατολιζόμενου βαθμιαία προς τη διαίρεση των αντικειμένων και την ακραία εξειδίκευση. Ωστόσο, η γονιμότητα της επίδρασης του σκακιού δεν χάθηκε και το ίδιο αναδείχτηκε σε ένα μέσο σχολιασμού και κριτικής των εξελίξεων.

Το σκάκι μπορεί να συνδεθεί με τη ζωή σε δυο επίπεδα. Από τη μια, μια ποικιλία καταστάσεων της ζωής βρίσκουν το αντίστοιχό τους πάνω στη σκακιέρα, όπου η πλεονεξία, η βιασύνη και η επιπολαιότητα τιμωρούνται, ενώ η δικαιοσύνη και η προβλεπτικότητα τελικά θριαμβεύουν. Από την άλλη, περνώντας από αυτές τις καταστάσεις στις παρτίδες του, ο παίκτης του σκακιού δοκιμάζει έντονα τα συναισθήματα που νιώθουμε και όταν τις βιώνουμε στη ζωή. Η χαρά της νίκης, η απογοήτευση από την ήττα, η ταραχή σε μια απρόβλεπτη ενέργεια του αντιπάλου, η εγρήγορση απέναντι στον κίνδυνο, ο θαυμασμός για το ωραίο και την αληθινή αξία είναι στιγμές που έχουν γευτεί όλοι όσοι ασχολούνται με το σκάκι.

Στην παρούσα συλλογή ποιημάτων ο Κώστας Γαρμπής μας προτρέπει και μας δίνει αφορμές να νιώσουμε, ο καθένας με τον τρόπο του, τη διαδοχή των καταστάσεων, των εικόνων και των αισθημάτων που προσφέρει το βασιλικό παιγνίδι. Εμπνεόμενος από διακεκριμένους έλληνες ποιητές, μας παρουσιάζει 32 σύντομες παρτίδες (όσα είναι τα κομμάτια του σκακιού) και ισάριθμα ποιήματα, εστιασμένα στον έρωτα, τη μοναξιά, τη διάψευση και το θάνατο.

Στις σύντομες παρτίδες, τις μινιατούρες, όπως τις λένε οι σκακιστές, η εναλλαγή των αντιθέσεων και των συναισθημάτων παρουσιάζεται πιο ισχυρά και πιο ευδιάκριτα. Αυτές οι αναμετρήσεις χαρακτηρίζονται από την πρόωρη, απότομη έκβαση, λόγω κάποιου κρίσιμου λάθους στις πρώτες κινήσεις, όταν η έλλειψη επαρκούς συντονισμού των δυνάμεων μας δυσχεραίνει τη διόρθωση. Μια φαινομενικά μικρή παράβλεψη, μια απρόβλεπτη, ισχυρή κίνηση του αντιπάλου, μια στιγμιαία εφησύχαση μπορεί τότε να ανατρέψουν ριζικά την κατάσταση, δείχνοντας πόσο λεπτό είναι το όριο ανάμεσα στο θρίαμβο και την καταστροφή και τερματίζοντας τη μάχη πριν καλά-καλά αρχίσει. Ο λακωνικός, πυκνός στίχος του Γαρμπή, αντανακλώντας τον ποιητικό πόθο για γρήγορη έκβαση, δένει εδώ έξοχα με τη γοργή εξέλιξη της μινιατούρας, μεταδίδοντάς μας την, οικεία στους σκακιστές, αλήθεια ότι τα λάθη της νιότης, όντας αναπόφευκτα από τη μια, ταυτόχρονα από ένα όριο και πέρα δεν επιτρέπονται.

Ο σοβιετικός ποιητής Βλαντιμίρ Μαγιακόβσκι σύγκρινε κάποτε το σκάκι με την ποίηση ως προς αυτό ακριβώς το στοιχείο του αιφνίδιου: «Στην ποιητική εργασία υπάρχουν μόνο λίγοι γενικοί κανόνες για το πώς να ξεκινάς. Και αυτοί οι κανόνες είναι καθαρή σύμβαση. Όπως στο σκάκι. Οι πρώτες κινήσεις είναι σχεδόν πάντα οι ίδιες. Αλλά ήδη από την επόμενη κίνηση αρχίζεις να σκέφτεσαι μια νέα επίθεση. Η πιο εμπνευσμένη κίνηση δεν μπορεί να επαναληφθεί σε οποιαδήποτε κατάσταση στην επόμενη παρτίδα σου. Μόνο το απροσδόκητό της νικά τον αντίπαλο. Ακριβώς όπως οι απροσδόκητες ρίμες στην ποίηση» (Πώς Γίνονται οι Στίχοι, 1926).

Η πρόκληση που μας απευθύνει ο Γαρμπής είναι διπλή. Από τη μια, κοιτάζοντας στη σκακιέρα μας τις παρτίδες να σχεδιάσουμε τις δικές μας απροσδόκητες κινήσεις, τη δική μας υπέρβαση των συμβάσεων. Και από την άλλη, να ανακαλύψουμε και να φανταστούμε τη σύνδεση της μάχης με τον ποιητικό του λόγο, επινοώντας ταυτόχρονα τις δικές μας συνδέσεις.

Όπως το θέτει ο ίδιος, σε ένα από τα ποιήματα:
«Η ευτυχία
Είναι φαίνεται μαχαίρι δίκοπο
Για όποιον ονειρεύεται».