Μαρξιστική Σκέψη

Robert O. Paxton, H Aνατομία του Φασισμού*
Εκδόσεις KEΔPOΣ, 432 σελίδες, 18€ (εξαντλημένο)

του Λέανδρου Μπόλαρη

Το ενδιαφέρον για το ερώτημα «τί είναι φασισμός» δεν έχει υποχωρήσει με το πέρασμα των χρόνων. Το βιβλίο του Ρόμπερτ Πάξτον είναι μια πολύτιμη συνεισφορά σ’ αυτή την συζήτηση. Δίνει με αδρές γραμμές την πορεία της ανάπτυξης του γερμανικού και ιταλικού φασισμού, από περιθωριακές ομάδες, σε μαζικά κινήματα και μετά σαν καθεστώτα. Επίσης, εξετάζοντας μια σειρά άλλους «φασισμούς» και καθεστώτα, από τότε μέχρι σήμερα, κάνει οξυδερκείς παρατηρήσεις για την «φύση» αυτών των κινημάτων.
Η συζήτηση για το τί είναι και τι κάνει ο φασισμός ξεκίνησε από τις αρχές της δεκαετίας του 1920 όταν ο ιταλικός φασισμός εδραιωνόταν στην εξουσία. Εκείνη την περίοδο εμφανίζονται οι πρώτες αναλύσεις του «φασιστικού φαινομένου» μέσα στην αριστερά, και τη ρεφορμιστική αλλά ιδιαίτερα στην Τρίτη Διεθνή.
Ανάμεσα στο 1930 και το 1933 οι ναζί του Χίτλερ κατέκτησαν την εξουσία στην Γερμανία. Ο Τρότσκι, στην προσπάθειά του να δείξει ότι η τακτική του ενιαίου μετώπου μπορεί να φράξει το δρόμο στη φασιστική πανούκλα,  διατύπωσε την πιο οξυδερκή ανάλυση του χαρακτήρα του φασισμού. (Τα κείμενά του αυτά είναι συγκεντρωμένα στην έκδοση του Μαρξιστικού Βιβλιοπωλείου «Η πάλη ενάντια στο φασισμό στην Γερμανία). Για τον Τρότσκι ο φασισμός είναι «κίνημα της αντεπαναστατικής απελπισίας».  Ένα κίνημα που εκφράζει τους «τρελαμένους από την κρίση μεσοαστούς» που αναζητάνε να πατήσουν αυτούς που θεωρούν ότι βρίσκονται από κάτω τους –την εργατική τάξη. Aυτό το κίνημα γίνεται ο «πολιορκητικός κριός» στα χέρια της άρχουσας τάξης.
Τότε το Γερμανικό ΚΚ θεωρούσε ότι οι ναζί δεν είναι ο κύριος κίνδυνος –ο πραγματικός αντίπαλος είναι η σοσιαλδημοκρατία. Ήταν η καλύτερη υπηρεσία στην ηγεσία της σοσιαλδημοκρατίας που δεν ήθελε να παλέψει στη πράξη ενάντια στους ναζί.
Το 1935, στο 7ο Συνέδριο της σταλινικής από καιρό Τρίτης Διεθνούς, η «γραμμή» αλλάζει. Είναι πια η εποχή των «Λαϊκών Μετώπων», της συμμαχίας με τους «δημοκράτες» καπιταλιστές, και αυτό απαιτούσε και μια «κατάλληλη» ερμηνεία του φασισμού. Ο Δημητρόφ δίνει τον ορισμό ότι πρόκειται «για την πιο ανοιχτά τρομοκρατική δικτατορία, των πιο αντιδραστικών, σοβινιστικών και ιμπεριαλιστικών στοιχείων του χρηματιστικού κεφαλαίου.» Αυτός ο ορισμός έχει δυο προβλήματα: το πρώτο είναι ότι δικαιολογεί τις συμμαχίες με τα «δημοκρατικά στοιχεία» του κεφάλαιου. Το δεύτερο, είναι αντιμετωπίζει το φασισμό σαν ένα απλό εργαλείο των μεγάλων καπιταλιστών, τον υποβιβάζει στο επίπεδο της συνωμοσίας.
Οι προφανείς ανεπάρκειες μιας τέτοιας «ανάλυσης», έχουν οδηγήσει πάρα πολλούς ερευνητές, που θεώρησαν τον Δημητρόφ ως την «μαρξιστική ορθοδοξία» επί του θέματος, να αναζητούν την «ουσία» του φασισμού στην «ιδεολογία» του, το «λόγο» του, και όχι στην λειτουργία του και τις κοινωνικές διεργασίες που τον δημιούργησαν. Μια τέτοια οπτική απαλλάσσει πολύ εύκολα τον καπιταλισμό από την ευθύνη για την φασιστική βαρβαρότητα. Και αν τον φασισμό πρέπει να τον ερμηνεύσουμε με βάση την ιδέα που είχαν οι φασίστες του Μεσοπολέμου για τον εαυτό τους, τότε κόμματα σαν του Λεπέν ή του Φίνι δεν είναι φασιστικά.
Γι’ αυτό το λόγο το βιβλίο του Πάξτον είναι τόσο σημαντικό. Ο Πάξτον είναι αμερικάνος ακαδημαϊκός. Όταν το 1972 δημοσίευσε το πρώτο βιβλίο του για το καθεστώς του Βισί στη Γαλλία προκάλεσε πάταγο γιατί αποκάλυψε εμπεριστατωμένα την έκταση της συνεργασίας με τους ναζί. Από τότε έχει δημοσιεύσει πολλά βιβλία και μελέτες. Ο Πάξτον δεν είναι μαρξιστής, αλλά έχουμε να μάθουμε πολλά απ’ αυτόν.
Το βασικό προσόν του βιβλίου είναι η επιμονή του Πάξτον ότι τον φασισμό μπορούμε να τον κατανοήσουμε από την λειτουργία που επιτελεί. Ο Πάξτον προτείνει μια εξέταση της ανάπτυξης του φασισμού σε πέντε στάδια: Τη δημιουργία του ως κίνημα, το ρίζωμά του στο πολιτικό σύστημα, την κατάληψη της εξουσίας, την άσκηση της εξουσίας και την πορεία του στο βάθος του χρόνου («ριζοσπαστικοποίηση ή εντροπία»). Σε κάθε ένα από αυτά τα βήματα, τα φασιστικά κινήματα έρχονται αντιμέτωπα με εντάσεις, διλήμματα και εσωτερικές συγκρούσεις.
Χωρίς τη δημιουργία ενός μαζικού κινήματος στους δρόμους, ο φασισμός δε θα μπορούσε να «ριζώσει» στο πολιτικό σκηνικό. Και πάλι, από το σημείο αυτό μέχρι την κατάληψη της εξουσίας, χρειάζονταν μια σειρά από προϋποθέσεις και επιλογές. Για παράδειγμα, ο συγγραφέας κάνει μια σύντομη αναδρομή για το πώς ανέβηκαν στην εξουσία ο Μουσολίνι και ο Χίτλερ με την συνεργασία αυτών που ονομάζει συντηρητικές ελίτ. Οι συντηρητικοί αστοί πολιτικοί είχαν δεχτεί τους φασίστες του Μουσολίνι στον εκλογικό τους συνασπισμό τον Μάη του 1921. Δεν ήταν η «πορεία στη Ρώμη» τον Οκτώβρη του 1922 που έφερε τον Μουσολίνι στην εξουσία αλλά η απόφαση του βασιλιά Βίκτωρα Εμμανουήλ 2ου  και του Γενικού Επιτελείου. Το ίδιο ισχύει με τους ναζί του Χίτλερ. Χρειάστηκε η απόφαση του προέδρου Χίντεμπουργκ, του στρατού και των βιομηχάνων για να διοριστεί καγκελάριος τον Γενάρη του 1933. «Από τη στιγμή που ο δρόμος προς την εξουσία ενός φασιστικού κινήματος έχει περάσει πάντοτε, στις μέχρι τώρα γνωστές περιπτώσεις, από την συνεργασία με τις συντηρητικές ελίτ, η δύναμη ενός φασιστικού κινήματος από μόνη της, αποτελεί μόνο μια από τις καθοριστικές παραμέτρους για την απόκτηση (ή όχι) της εξουσίας αν και σίγουρα είναι ζωτικής σημασίας».
Η άρχουσα τάξη πιεσμένη από την πολιτική και οικονομική κρίση, αποφάσισε ότι μπορεί να χρησιμοποιήσει τους φασίστες για να συντρίψει την αριστερά και το εργατικό κίνημα. Oι φασίστες έπαιξαν αυτό το ρόλο με ανατριχιαστική μεθοδικότητα: δεν επιστράτευσαν μόνο τους «συνηθισμένους» μηχανισμούς κρατικής καταστολής, αλλά ένα ολόκληρο οπλοστάσιο μαζικών οργανώσεων σε κάθε σφαίρα της κοινωνικής ζωής. Οι φασίστες στην εξουσία, επισημαίνει ο Πάξτον, δεν αμφισβήτησαν στο παραμικρό τον καπιταλισμό –παρά τις «ριζοσπαστικές» διακηρύξεις του παρελθόντος. Αλλά δεν ήταν και απλά εργαλεία της άρχουσας τάξης. Είχαν τη δική τους εφιαλτική ατζέντα.
Αυτό είναι σωστό. Το Ολοκαύτωμα των Eβραίων, για παράδειγμα, δεν μπορεί να ερμηνευτεί με βάση τις οικονομικές ανάγκες του γερμανικού κεφάλαιου. Όμως, όσο αλήθεια κι αν είναι ότι οι καπιταλιστές δεν χρειάζονταν το Ολοκαύτωμα, άλλο τόσο αλήθεια είναι ότι χρειάζονταν τους ναζί –όχι μόνο για να συντρίψουν την αριστερά και τα συνδικάτα αλλά και για να διεκδικήσουν την πρωτοκαθεδρία στους διεθνείς ιμπεριαλιστικούς ανταγωνισμούς. Ο Πάξτον τείνει να υποτιμά τέτοιες συνδέσεις και γι’ αυτό από το βιβλίο του απουσιάζουν σχεδόν ολοκληρωτικά οι αναλύσεις όχι μόνο του Τρότσκι, αλλά και του Γκράμσι και μιας πλειάδας άλλων μαρξιστών.
Όμως, αυτή η αδυναμία καθόλου δεν σκιάζει την σημασία του βιβλίου, ιδιαίτερα όταν εξετάζει τη σημερινή εποχή. Ο Πάξτον επιμένει ότι αυτό που ξεχωρίζει το σήμερα με το ’30, είναι οι αλλαγμένες κοινωνικές συνθήκες, που επιβάλλουν στην «ριζοσπαστική δεξιά» να προσπαθεί να φορέσει ένα καθώς πρέπει προσωπείο. Όμως, απορρίπτει τις απόψεις που λένε ότι ο φασισμός είναι μια απειλή που ανήκει στο χρονοντούλαπο της ιστορίας.
«Με την κατανόηση του τρόπου που λειτούργησαν οι φασισμοί του παρελθόντος μπορούμε να αναγνωρίσουμε τους σημερινούς και όχι τσεκάροντας το χρώμα των πουκαμίσων...Γνωρίζοντας όσα ξέρουμε για τον φασιστικό κύκλο, μπορούμε να βρούμε περισσότερο δυσοίωνα προειδοποιητικά σήματα σε συνθήκες πολιτικού αδιεξόδου μπροστά σε μια κρίση, απειλούμενους συντηρητικούς σε αναζήτηση σκληρότερων συμμάχων, έτοιμων να εγκαταλείψουν το δίκαιο του νόμου, που αναζητούν μαζική υποστήριξη με την εθνικιστική και ρατσιστική δημαγωγία. Οι φασίστες είναι κοντύτερα στην εξουσία όταν οι συντηρητικοί αρχίζουν να δανείζονται τις τεχνικές τους, να απευθύνονται στα «κινητοποιά πάθη τους» και προσπαθούν να ενσωματώσουν τη φασιστική επιρροή.
Οπλισμένοι με την ιστορική γνώση, μπορούμε να ξεχωρίσουμε τις άσχημες αλλά απομονωμένες απομιμήσεις στο σήμερα, με τα ξυρισμένα κεφάλια και τις σβάστικες, από τα αυθεντικά λειτουργικά ισοδύναμα με τη μορφή μιας ώριμης φασιστικής-συντηρητικής συμμαχίας. Προειδοποιημένοι, ίσως να μπορέσουμε να διακρίνουμε το πραγματικό [φασισμό] όταν τον συναντήσουμε».

Πηγή: Μαρξιστικό Βιβλιοπωλείο, http://www.marxistiko.gr/home.php?Book_ID=132&crit=1.