Μαρξιστική Σκέψη

Christopher Hill, Οι αστοί, οι “Σκαφτιάδες” και οι “Ισοπεδωτές”,
Εκδόσεις Οδυσσέας 2011, 471 σελίδες, 28 €

του Κώστα Πίττα

Η ιστορία διδάσκει ότι οι κοινωνίες αλλάζουν με επαναστάσεις, κουβαλά εμπειρίες, μνήμες, συμπεράσματα, μπορεί να είναι οδηγός για δράση, για ανατροπή σήμερα. Γι' αυτό, οι άρχουσες τάξεις, γαντζωμένες στα προνόμιά τους, θέλουν να διαγράψουν την ιστορία – ακόμα και τη δική τους ιστορία όταν αυτή αφορά τις επαναστάσεις που άνοιξαν το δρόμο για να επικρατήσει το σημερινό σύστημα, τις μεγάλες αστικές επαναστάσεις του 17ου και του 18ου αιώνα στις Κάτω Χώρες, την Αγγλία και τη Γαλλία.
Το βιβλίο του Κρίστοφερ Χιλ “Ο αιώνας της επανάστασης 1603-1714” που κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις εκδόσεις Οδυσσέας γράφτηκε το 1961. Αποτελεί μια από τις πρωτοπόρες μαρξιστικές αναλύσεις της αστικής επανάστασης στην Αγγλία το 1640-1660. Μιας επαναστατικής διαδικασίας που, όπως εξηγεί ο Χιλ, είχε της ρίζες της στην βαθιά οικονομική, πολιτική, κοινωνική και ιδεολογική κρίση στην Αγγλία του 17ου αιώνα. Ξεκίνησε με μια διστακτική “εσωτερική” σύγκρουση μέσα στην ίδια την άρχουσα τάξη: ανάμεσα στο “κοινοβούλιο” των ευγενών και τον βασιλιά Κάρολο. Αλλά η ορμητική παρέμβαση των “πληβειακών στοιχείων” κλιμάκωσε τη σύγκρουση και οδήγησε στον εμφύλιο πόλεμο. Στην ηγεσία του “Στρατού Νέου Τύπου”, του στρατού του κοινοβούλιου, βρίσκονταν στρατιωτικοί, όπως ο Όλιβερ Κρόμγουελ που τάχθηκαν με το πλευρό των νέων “ιδιοκτητριών τάξεων”. Αλλά τη νίκη ενάντια στον Κάρολο την εξασφάλισαν τα πιο λαϊκά και φτωχά στρώματα του πληθυσμού, πολλά από αυτά οργανωμένα στις γραμμές ριζοσπαστικών “κομμάτων” όπως οι Ισοπεδωτές (Levellers) και οι Σκαφτιάδες (Diggers). Με τον αποκεφαλισμό του βασιλιά κόπηκαν και συμβολικά οι δεσμοί με το “παλιό καθεστώς” στο οποίο κυριαρχούσε η αριστοκρατία και η εκκλησιαστική ιεραρχία και άνοιξε ο δρόμος για μια σειρά ριζικές αλλαγές που καθόρισαν το μέλλον των βρετανικών νήσων σαν τη μελλοντική κυρίαρχη δύναμη του ανατέλλοντος καπιταλισμού. Μπορεί στις επόμενες δεκαετίες η μοναρχία να επανήλθε στην Αγγλία, μέσα από τους συμβιβασμούς των νικητών αστών με την αποδυναμωμένη αριστοκρατία των γαιοκτημόνων, αλλά η κυριαρχία ανήκε πια στην αστική τάξη που επέβαλλε θεσμικά όλα τα πρακτικά οικονομικά, νομικά, ιδεολογικά θεμέλια του νέου συστήματος: από την καθιέρωση του δικαιώματος ψήφου για όλους τους άνδρες που κατείχαν ιδιοκτησία και την ισχυροποίηση και ανεξαρτητοποίηση του κοινοβούλιου μέχρι τον περιορισμό της ισχύος της εκκλησίας, την επιβολή νόμων για ελεύθερο ανταγωνισμό στην αγορά, την επεκτατική εξωτερική πολιτική, το εμπόριο κλπ.
Όπως πολύ χαρακτηριστικά γράφει ο Χιλ σε άλλα κείμενά του: «Η Μαρξιστική αντίληψη της αστικής επανάστασης, η οποία βρίσκω ότι αποτελεί το πιο βοηθητικό μοντέλο για την κατανόηση της Αγγλικής Επανάστασης, δεν σημαίνει μια επανάσταση που γίνεται από την αστική τάξη». Η Αγγλική Επανάσταση ήταν αστική επανάσταση επειδή είχε ως συνέπεια, αν και λίγοι από τους συμμετέχοντες σε αυτήν το υποψιάζονταν, «την εγκαθίδρυση συνθηκών πολύ πιο ευνοϊκών για την ανάπτυξη του καπιταλισμού, από αυτές που υπήρχαν πριν το 1640».
Ο συγγραφέας σπάει τον “αιώνα της επανάστασης” σε τέσσερις υποπεριόδους: την κρίση των χρόνων της δυναστείας των Στιούαρτ μέχρι το 1640, τον Εμφύλιο Πόλεμο και την κατ' εξοχήν επαναστατική εποχή 1640-1660, την Παλινόρθωση μέχρι τη δεύτερη “επανάσταση” το 1688 και τέλος την περίοδο “σταθεροποίησης” και παγίωσης του νέου κοινωνικού καθεστώτος μέχρι το θάνατο της βασίλισσας Άννας το 1714. Κάθε υποπερίοδος με τη σειρά της διαιρείται σε τέσσερα κεφάλαια: α) την (σύντομη αναγκαστικά) αφήγηση των γεγονότων, β) την οικονομική κατάσταση, γ) τα πολιτικά και συνταγματικά ζητήματα και δ) τις ιδεολογικές συγκρούσεις και το ρόλο της θρησκείας.
Με αυτόν το τρόπο έχει τη δυνατότητα να αναλύει σε κάθε περίοδο τις σχέσεις ανάμεσα στην οικονομία, την πολιτική και τις ιδέες που καθόρισαν τις αντιμαχόμενες πλευρές, αλλά και την έκβαση της σύγκρουσης, βγάζοντας τα αντίστοιχα συμπεράσματα. Για παράδειγμα, δείχνει το πόσο ασφυκτιούσαν οι παραγωγικές δυνάμεις κάτω από το παλιό καθεστώς της κυριαρχίας των αριστοκρατών γαιοκτημόνων: «Ο αιώνας πριν το 1640 ήταν αιώνας πληθωρισμού. Η τιμή του σιταριού εξαπλασιάστηκε... Αυτό ευνοούσε εκείνους που παρήγαν για να πουλήσουν στη βιομηχανία ή στη γεωργία... Το 1640 η Αγγλία παρήγε τρεις φορές περισσότερο άνθρακα απ' ό,τι όλη η υπόλοιπη Ευρώπη». Η πολιτική της Αυλής, όμως, ευνοούσε τους γαιοκτήμονες, ενώ «βιομήχανοι, έμποροι και καλλιεργητές ήθελαν μεγαλύτερη ελευθερία στο εμπόριο, λιγότερες κυβερνητικές ρυθμίσεις, κατάργηση των μονοπωλίων... Ο εκπρόσωπος της ιδιοκτήτριας τάξης που μιλούσε γι' αυτά τα οικονομικά ζητήματα κατέληξε να γίνει η Βουλή των Κοινοτήτων... Αν και σε αυτήν κυριαρχούσαν οι κατώτεροι ευγενείς, τα μισά μέλη της ήταν μέτοχοι σε εμπορικές εταιρείες».
Η ιδεολογική κάλυψη όλων των αντιμαχόμενων πλευρών με θρησκευτικές αναφορές ήταν ένα άλλο χαρακτηριστικό της Αγγλικής Επανάστασης που αναδεικνύει ο Χιλ. Κάθε επανάσταση έχει ανάγκη μια ιδεολογία και αναζητά κάποιο προηγούμενο νομιμοποιητικό στήριγμα σε ό,τι έχει διαθέσιμο από το παρελθόν. Για τους Γιακοβίνους στη Γαλλική Επανάσταση ήταν η Ρωμαϊκή Δημοκρατία, για τους άγγλους ομόλογούς τους έναν αιώνα πριν ήταν η Βίβλος. Οι θρησκευτικές αιρέσεις έδωσαν το ιδεολογικό υπόβαθρο στα “κόμματα” της εποχής: «Στο πολιτικό πεδίο η λέξη “Πρεσβυτεριανός” σήμαινε συντηρητικός υποστηρικτής του Κοινοβούλιου, η λέξη “Ανεξάρτητος” σήμαινε κάποιον που ήταν υπέρ της ανεξιθρησκίας. Ή, όπως το έθετε ένας ανώνυμος φιλοβασιλικός συγγραφέας ενός φυλλαδίου της εποχής, “όποιος κατανοεί σωστά αυτές τις λέξεις πρέπει στη λέξη Πρεσβυτεριανός να διαβάζει αριστοκρατία και στη λέξη Ανεξάρτητος να διαβάζει δημοκρατία”».
Καθώς προχωρούσε η επαναστατική διαδικασία τα ρήγματα στο στρατόπεδο των υποστηρικτών του Κοινοβούλιου γέννησαν ομάδες πολύ πιο ριζοσπαστικές. Οι Ισοπεδωτές (Levellers) υποστήριζαν ότι «ο φτωχότερος έχει εξίσου αληθινό δικαίωμα να ψηφίζει όπως και ο πλουσιότερος». Ζητούσαν «αναδιανομή του δικαιώματος ψήφου, κατάργηση της μοναρχίας, εκλογή του sheriff και των ειρηνοδικών, μεταρρύθμιση του δικαίου, κατεδάφιση των περιφράξεων των κοινοτικών γαιών, κατάργηση της δεκάτης [φόρου για την Εκκλησία] και της κρατικής Εκκλησίας... Το σχέδιό τους, έλεγε ένας εχθρικός συντάκτης κάποιου φυλλαδίου, ήταν “να ξεσηκώσουν τον υπηρέτη εναντίον του αφέντη, τον παχτωτή εναντίον του γαιοκτήμονα, τον αγοραστή εναντίον του πωλητή, τον δανειζόμενο εναντίον του πιστωτή, τον φτωχό εναντίον του πλούσιου”». Οι Ισοπεδωτές έκφραζαν τις αντιλήψεις των ανθρώπων με μικρή ιδιοκτησία. Μια άλλη ομάδα, οι Σκαφτιάδες (Diggers), προχώρησε ακόμα περισσότερο. «Υποστήριζαν ένα κομμουνιστικό πρόγραμμα και το 1649 άρχισαν την κοινή καλλιέργεια της γης στο Λόφο του Αγίου Γεωργίου κοντά στο Λονδίνο. Ο Γκέραρντ Γουινστάνλεϊ, ο ηγέτης τους έλεγε ότι “η πραγματική ελευθερία βρίσκεται εκεί που ο άνθρωπος παίρνει την τροφή του και συντηρείται, δηλαδή στη χρήση της γης”... Οι Σκαφτιάδες συμφωνούσαν με τους Ισοπεδωτές ότι οι μισθωτοί εργάτες δεν ήταν ελεύθεροι [και άρα δεν μπορούσαν να έχουν δικαίωμα ψήφου], αλλά έβγαζαν το συμπέρασμα ότι η μισθωτή εργασία έπρεπε να καταργηθεί». Το Μάη του 1649 ο Κρόμγουελ προχώρησε στη συντριβή των Ισοπεδωτών και των καθοδηγούμενων από αυτούς ανταρσιών στο στρατό.
Ο Κρίστοφερ Χιλ ανήκει σε εκείνο το ρεύμα των μαρξιστών ιστορικών που είναι γνωστό ως “ιστορία από τα κάτω”. Εντάχθηκε στο Κομμουνιστικό Κόμμα Μ. Βρετανίας τη δεκαετία του 1930. Το 1946 μαζί με άλλους μαρξιστές ιστορικούς δημιούργησε την περίφημη Ομάδα Ιστορικών του ΚΚΜΒ. Αποχώρησε από το ΚΚ, όπως και τα περισσότερα μέλη της ομάδας, το 1956 μετά τη βάρβαρη καταστολή της Ουγγρικής Επανάστασης από τα ρωσικά τανκς. Ο Χιλ, με τις πολλές μελέτες του για την αστική επανάσταση στην Αγγλία και το πέρασμα στον καπιταλισμό, άνοιξε ένα δρόμο που πολλοί μαρξιστές ιστορικοί ακολούθησαν και επέκτειναν να επόμενα χρόνια. Ο Μπράιαν Μάνινγκ, ένας από τους σημαντικότερους από αυτούς, έγραψε στο περιοδικό International Socialism όταν πέθανε ο Χιλ το 2003: «Ο Κρίστοφερ Χιλ είχε μεγάλη συνείδηση της αλληλεπίδρασης ανάμεσα στο παρελθόν και το παρόν. “Η πιο καρποφόρα αλλαγή στην ιστορική αντίληψη της εποχής μου”, έγραψε, “είναι η εμφάνιση της ιστορίας από τα κάτω, η κατανόηση πως οι απλοί άνθρωποι παίζουν το μεγαλύτερο ρόλο στον καθορισμό της πορείας της ιστορικής διαδικασίας”. Τα παραπάνω λόγια του ήταν προϊόν της αίσθησης που είχε ο ίδιος για το σήμερα, για το ότι οι “απλοί άνθρωποι” μπορούν να αλλάξουν τον κόσμο, παίρνοντας έμπνευση από την ιστορία των λαϊκών κινημάτων».

*Δημοσιεύθηκε στο τεύχος 88 του περιοδικού «Σοσιαλισμός από τα Κάτω», http://www.socialismfrombelow.gr/index.php?option=com_k2&view=item&id=283:i88&Itemid=45.