Μαρξιστική Σκέψη

“Ο Χάρτης της Κρίσης. Το τέλος μιας Αυταπάτης”, εκδ. Τόπος, Αθήνα 2010, σελ. 287, 16 €

Από τις Εκδόσεις Τόπος κυκλοφόρησε η ενδιαφέρουσα συλλογή δοκιμίων “Ο Χάρτης της Κρίσης”, αφιερωμένη στην ανάλυση ζητημάτων της οικονομικής κρίσης. Το παρόν κείμενο αποτελεί αποσπάσματα από τη συνεισφορά του Μάκη Ζέρβα, αφιερωμένη στις επιπτώσεις της κρίσης στο περιβάλλον.

Οικονομική κρίση και περιβάλλον

του Μάκη Ζέρβα*

Η ερώτηση που τίθεται σήμερα είναι: ποια είναι ή θα είναι η επίδραση της οικονομικής κρίσης στο περιβάλλον; Κατά την γνώμη του γράφοντα θα επιδράσει σε τέσσερις τουλάχιστον τομείς: αρχικά τον περιορισμό την δημόσιας χρηματοδότησης σε δράσεις προστασίας του περιβάλλοντος, κατόπιν σε αύξηση της ιδιωτικοποίησης τομέων του περιβάλλοντος, έπειτα στην μείωση της δημοκρατικότητας και αύξηση της καταστολής με συνέπεια την μείωση του δημόσιου ή λαϊκού ελέγχου και τέλος σε μία προσπάθεια πλύσης εγκεφάλων για την αποδοχή αυτής της πολιτικής με παράλληλη προσαρμογή της περιβαλλοντικής παιδείας. Προκειμένου να κατανοηθεί η επίδραση της κρίσης στο περιβάλλον, θα παρουσιαστούν ορισμένα από τα κυριότερα παγκόσμια περιβαλλοντικά θέματα.

1.Υπερπληθυσμός και αστικό περιβάλλον

Η γη έχει ήδη σχεδόν 7 δις κατοίκους από 1 δις πριν 2 αιώνες ενώ εκτιμάται να ξεπεράσει τα 10-11 δις το 2050. Η αύξηση αυτή οφείλεται κυρίως στην Ασία, αλλά περισσότερο στην Αφρική, όπου ο έλεγχος είναι ελάχιστος σε αντίθεση με σχεδόν όλες τις άλλες περιοχές. Ο υπερπληθυσμός σχετίζεται στενά και με την αστυφιλία και την αύξηση του πληθυσμού των μεγάλων πόλεων. Το 2000 υπήρχαν 468 πόλεις άνω του 1 εκ. κατοίκων σε σχέση με μόνο 83 το 1950, ενώ η Νέα Υόρκη ήταν η μόνη μεγαπόλη (πληθυσμός άνω των 10 εκ) το 1950 σε σχέση με 25 μεγαπόλεις το 2005. Η μητροπολιτική περιοχή του Τόκιο ξεπερνά ήδη τα 35 εκ. κατοίκους.

Τα περιβαλλοντικά προβλήματα του υπερπληθυσμού και της αστυφιλίας είναι αρχικά η επαρκής πρόσβαση στα απαραίτητα στοιχεία διαβίωσης: καθαρό νερό, επάρκεια τροφής, αξιοπρεπής κατοικία, καθαρός αέρας, συνθήκες υγιεινής, επάρκεια ενέργειας, ηχορύπανση, για να συνεχίσουμε με την πρόσβαση στις υπηρεσίες (υγεία, παιδεία, μεταφορικά μέσα, ελεύθεροι χώροι), την ανεργία, την φτώχια, τον περιορισμό του προσδόκιμου ζωής, την υποβάθμιση των συνθηκών ζωής, την εγκληματικότητα και γενικά την αύξηση των διαφορών αρχικά μεταξύ πλούσιων και φτωχών χωρών, πόλεων, συνοικιών. Τα δάση και οι ελεύθεροι χώροι περιορίζονται, η πίεση στα οικοσυστήματα αυξάνει, οι επιδημικές ασθένειες αυξάνονται και εξαφανισμένες επανέρχονται. Είναι προφανές ότι η οικονομική κρίση θα εντείνει τα παραπάνω προβλήματα λόγω περιορισμού επενδύσεων στην περιφέρεια λόγω μεγαλύτερης παραγωγικότητας του κέντρου και επίσης περιορισμού των διαθέσιμων πόρων. Η αύξηση του μεριδίου του ιδιωτικού τομέα σε σχέση με τον δημόσιο θα εντείνει αυτά τα προβλήματα μια και ο ιδιωτικός ενδιαφέρεται για το άμεσο κέρδος. Η αστυφιλία θα αυξηθεί λόγω αναζήτησης εργασίας στα μεγάλα κέντρα, με πιέσεις στις πόλεις και εγκατάλειψη της επαρχίας (πχ Κίνα).

2.Ατμοσφαιρική ρύπανση

Η ατμοσφαιρική ρύπανση διακρίνεται σε ρύπανση εξωτερικών και εσωτερικών χώρων, με αρκετά διαφορετικές αιτίες και διεργασίες. Μία σημαντική συνέπεια της ατμοσφαιρικής ρύπανσης είναι η τρύπα του όζοντος. Οι κλιματικές αλλαγές επίσης οφείλονται στην ατμοσφαιρική ρύπανση, αλλά επειδή το φαινόμενο αυτό είναι εξαιρετικά ευρύ και σημαντικό, θα παρουσιαστεί ξεχωριστά.

Οι κυριότερες πηγές παραγωγής αερίων ρύπων είναι η καύση για παραγωγή ενέργειας, οι μεταφορές, η θέρμανση των κτιρίων, οι βιομηχανικές δραστηριότητες, αλλά και πολλές καθημερινές δραστηριότητες, όπως οι διαλύτες που περιέχονται στα χρώματα ή άλλα είδη οικιακής χρήσης. Οι κυριότεροι ρύποι είναι τα σωματίδια, τα οξείδια του αζώτου, οι πτητικοί υδρογονάνθρακες, το μονοξείδιο του άνθρακα κτλ. Οι ρύποι που εκπέμπονται από τις διάφορες πηγές αντιδρούν στην ατμόσφαιρα και δίνουν τους δευτερεύοντες ρύπους, όπως πχ το όζον. Ο περιορισμός της ρύπανσης απαιτεί είτε μία αλλαγή στην διεργασία (πχ αλλαγή τεχνολογίας για παραγωγή ενέργειας όχι από καύση λιγνίτη, αλλά από ανανεώσιμες πηγές ενέργειας), είτε μία αντιρρυπαντική τεχνολογία πριν την έξοδο των ρύπων στην ατμόσφαιρα (με σημαντική αύξηση του κόστους) είτε με αλλαγή υλικών (με αύξηση του κόστους είτε λόγω αυξημένης έρευνας είτε λόγω ακριβότερων υλικών). Χωρίς να σημαίνει ότι το πρόβλημα έχει λυθεί, έχει γίνει σημαντική μείωση σε πολλούς ατμοσφαιρικούς ρύπους σε πολλές αναπτυγμένες χώρες, αλλά το πρόβλημα είναι εξαιρετικά έντονο στον τρίτο κόσμο. Η αύξηση του πληθυσμού των πόλεων, η αύξηση των μεταφορών, η προώθηση των ιδιωτικών μέσων μεταφοράς αντί για των δημόσιων και η αύξηση της κατανάλωσης της ενέργειας και των υλικών είναι μερικοί από τους παράγοντες που αυξάνουν την ατμοσφαιρική ρύπανση. Η κρίση προφανώς θα περιορίσει τις αναγκαίες δράσεις, ειδικά στις επενδύσεις σε μέσα μαζικής μεταφοράς, όπως έχει ήδη ανακοινώσει η Ισπανική κυβέρνηση, και η αντίστοιχη προώθηση των ΙΧ.

3.Γεωργία

Η εντατικοποίηση της γεωργίας έχει σοβαρές επιδράσεις στο περιβάλλον από τα λιπάσματα και φυτοφάρμακα που χρησιμοποιούνται, από την μονοκαλλιέργεια, από την χρήση τεραστίων ποσοτήτων νερού για άρδευση (η διάθεση του νερού θα είναι μία από τις σημαντικότερες αιτίες διενέξεων τον 21ο αιώνα, ειδικά σε περιοχές όπως η Μέση Ανατολή), η έκλυση αερίων θερμοκηπίου και άρα η επιτάχυνση των κλιματικών αλλαγών, η αποψίλωση των δασών κτλ. Η εντατικοποίηση της κτηνοτροφίας έχει επίσης σημαντικές επιδράσεις με τις τεράστιες ποσότητες αερίων, υγρών και στερεών αποβλήτων που παράγει και πολλές φορές διατίθενται ανεπεξέργαστα ή μερικώς επεξεργασμένα στο γειτονικό περιβάλλον. Η ιχθυοκαλλιέργειες επίσης ρυπαίνουν σημαντικά την θάλασσα. Ενώ για δεκαετίες η εντατική γεωργία και κτηνοτροφία είχε προωθηθεί σαν λύση για την αυξημένη ζήτηση τροφής, τώρα τελευταία προωθούνται οι βιολογικές καλλιέργειες, που αν και πιο φιλικές προς το περιβάλλον και τον καταναλωτή, είναι μία ακόμα μέθοδος αύξησης της κερδοφορίας με της ιδιαίτερα αυξημένες τιμές που εφαρμόζονται και που τελικά απευθύνονται σε μία οικονομική ελίτ. Υγιεινά προϊόντα για την οικονομική ελίτ, βιομηχανικά για την “πλέμπα”. Τα αυξημένα κέρδη από τις ενεργειακές καλλιέργειες για την παραγωγή βιοκαυσίμων οδήγησαν σε περιορισμό των εκτάσεων για την παραγωγή τροφής με συνέπεια την τραγική αύξηση των διεθνών τιμών βασικών προϊόντων όπως το σιτάρι και το ρύζι τα τελευταία χρόνια. Η ελεύθερη αγορά δεν γνωρίζει άλλο προγραμματισμό από το κέρδος και ο διεθνής καπιταλισμός δεν έχει κανέναν ενδοιασμό να αφήσει να πεθάνουν από την πείνα εκατομμύρια άνθρωποι στις τρίτες χώρες προκειμένου να γεμίσουν με “οικολογικά” καύσιμα τα ντεπόζιτα των λιμουζίνων της Γερμανίας και των ΗΠΑ.

Η κρίση θα επιταχύνει την έξοδο των μικροαγροτών από την παραγωγή και την συγκεντροποίηση της παραγωγής σε λιγότερα χέρια. Η αυξημένη αυτή συγκεντροποίηση θα βιομηχανοποιήσει περισσότερο την γεωργία/κτηνοτροφία με αυξημένους κινδύνους για κοτόπουλα με ορμόνες και χοίρους με γρίπη που μεταδίδεται στους ανθρώπους. Οι εταιρείες αυτές γίνονται κράτος εν κράτη, ειδικά στις λιγότερο αναπτυγμένες χώρες, κάνοντας οποιονδήποτε έλεγχο αδύνατο. Τα διαθέσιμα κονδύλια για την προστασία του περιβάλλοντος μειώνονται παγκοσμίως.

4.Ενέργεια

Η ενέργεια είναι από τις σημαντικότερες ανθρώπινες δραστηριότητες που επιδρούν στο περιβάλλον. Τα ορυκτά καύσιμα (άνθρακας, πετρέλαιο, φυσικό αέριο) ρυπαίνουν είτε κατά την φάση της εξόρυξή τους (ορυχεία άνθρακα, πετρελαιοπηγές, ας αναφέρουμε μόνο την πρόσφατη οικολογική καταστροφή στον Κόλπο του Μεξικού από την πλατφόρμα εξόρυξης πετρελαίου της BP), της μεταφοράς τους (πετρελαιοκηλίδες), της κατεργασία τους (διυλιστήρια πετρελαίου), της χρήση τους (καύση με έκλυση πολλών ατμοσφαιρικών ρύπων και διοξειδίου του άνθρακα που είναι το κυριότερο αέριο θερμοκηπίου). Η πυρηνική ενέργεια έχει το σημαντικό πρόβλημα των αποβλήτων. Η μεταφορά ενέργειας από τον τόπο παραγωγής σε αυτό της κατανάλωσης (μεγάλες πόλεις, βιομηχανικά κέντρα) απαιτεί χιλιόμετρα καλωδίων υψηλής τάσης.

Οι ανανεώσιμες πηγές ενέργειας δεν είναι πάντα τόσο φιλικές προς το περιβάλλον. Η υδροηλεκτρική ενέργεια απαιτεί τεράστια φράγματα και τεχνητές λίμνες, που αλλάζουν την υδρολογία και το μικροκλίμα μιας περιοχής. Οι ανεμογεννήτριες σημαδεύουν το περιβάλλον και διαταράσσουν τα περάσματα των πουλιών. Τα βιοκαύσιμα δεν είναι και τόσο ανανεώσιμη πηγή και οι καλλιέργειες ενεργειακών φυτών προκαλούν αύξηση της τιμής των τροφίμων. Τα φωτοβολταϊκά έχουν προς το παρόν χαμηλή απόδοση ανά επιφάνεια. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι πρέπει να παραμείνουμε στις κλασικές ρυπογόνες πηγές, αλλά να λύσουμε τα όποια προβλήματα των ανανεώσιμων.

Η τάση είναι η ιδιωτικοποίηση της ενέργειας, η οποία θα επιταχυνθεί στην περίοδο της κρίσης. Οι ιδιωτικές εταιρείες έχουν λιγότερο δημόσιο ή ακόμα λιγότερο λαϊκό έλεγχο. Οι τιμές θα ανέβουν και η ποιότητα θα πέσει όπως συμβαίνει πάντα σε ιδιωτικοποιήσεις.

5.Επάρκεια φυσικών πόρων

Ο πληθυσμός της γης αυξάνει, οι πόλεις και οι υποδομές επεκτείνονται, οι εκτάσεις για την γεωργία πολλαπλασιάζονται, αλλά το έδαφος φτωχαίνει και το νερό λιγοστεύει, τα δάση μειώνονται, τα ψάρια λιγοστεύουν, τα οικοσυστήματα απειλούνται, τα αποθέματα πετρελαίου έχουν ημερομηνία λήξης. Το θέμα της επάρκειας των φυσικών πόρων είναι πολύ σοβαρό. Ο διαθέσιμος χώρος, η τροφή, τα ενεργειακά αποθέματα, τα ορυκτά αρχίζουν να λιγοστεύουν. Δεν είναι σίγουρο ότι η γη θα μπορέσει να θρέψει τα πολλαπλά από σήμερα δισεκατομμύρια κατοίκων του μέλλοντος, αν και το κυριότερο πρόβλημα δεν είναι ο αριθμός αλλά η ανισότητα της πρόσβασης στην τροφή. Οι τιμές του πετρελαίου αυξάνουν, πολλά μέταλλα (σίδηρος, χαλκό, κτλ) αλλά και βασικές τροφές (ρύζι, σιτάρι) έχουν αυξημένες τιμές που δεν έχουν καμία σχέση με το παρελθόν. Εκτός από τον περιορισμό της παραγωγής, σε αυτό συνεισφέρουν και τα παγκόσμια ολιγοπώλια που απομυζούν υπερκέρδη. Είναι γεγονός ότι η κρίση του καπιταλισμού είναι κυρίως για τους πολλούς, κάμποσοι από τούς λίγους θα πλουτίσουν περισσότερο. Αυτοί οι λίγοι λοιπόν θα εκμεταλλευτούν την περίσταση ώστε να αυξηθούν οι τιμές με δραματικές συνέπειες ειδικά στον τρίτο κόσμο όπου πολλοί άνθρωποι θα κινδυνεύουν να πεθάνουν από την πείνα, αλλά και στην γενικότερη μείωση της αγοραστικής ικανότητας των φτωχότερων στρωμάτων του πληθυσμού.

6.Επιδημίες

Η βιομηχανοποίηση της γεωργίας και της κτηνοτροφίας αυξάνει τον κίνδυνο εμφάνισης νέων ασθενειών, όπως η γρίπη των χοίρων. Η βιομηχανοποίηση αυτή γίνεται σε συνθήκες μεγιστοποίησης κέρδους με απουσία λαϊκού ελέγχου. Με την αύξηση των διεθνών μετακινήσεων και τις συνθήκες ζωής στις σημερινές μεγαλουπόλεις, οι ασθένειες αυτές μπορούν εύκολα να μεταδοθούν σε εκατοντάδες εκατομμύρια ανθρώπους. Από την άλλη μεριά, οι διεθνείς οργανισμοί, πχ Παγκόσμια Οργάνωση Υγείας (ΠΟΥ), μάλλον τα συμφέροντα των φαρμακοβιομηχανιών υπερασπίζονται παρά την παγκόσμια υγεία. Οι φαρμακευτικές εταιρείες σπέρνουν τον τρόμο σε οποιαδήποτε μικρή ασθένεια και θησαυρίζουν από τις κρατικές παραγγελίες εκατομμύριων άχρηστων φαρμάκων όπως έγινε τον περασμένο χειμώνα. Η οικονομική κρίση αυξάνει τραγικά τις πιθανότητες μίας νέα πανδημίας με την πλήρη ασυδοσία των ιδιωτικών εταιρειών παραγωγής τροφής.

7.Κλιματικές αλλαγές

Οι κλιματικές αλλαγές είναι από τα πιο σημαντικά περιβαλλοντικά προβλήματα σήμερα και ίσως αυτό που θα καθορίσει την συνέχιση ή όχι του ανθρώπινου είδους. Οι κλιματικές αλλαγές οφείλονται στην έκλυση των αερίων του θερμοκηπίου (κυρίως διοξειδίου του άνθρακα που παράγεται από τις καύσεις ορυκτών καυσίμων, μεθανίου που παράγεται από την γεωργία ή τους χώρους υγειονομικής ταφής απορριμμάτων, αλλά και άλλων ανθρωπογενών αερίων). Τα αέρια αυτά απορροφούν την ενέργεια που εκπέμπει η γη στο διάστημα με αποτέλεσμα την αύξηση της θερμοκρασίας της ατμόσφαιρας. Εκτός όμως από την αύξηση της μέσης θερμοκρασίας, οι συνέπειες είναι πολύ περισσότερες. Άνοδος της στάθμης της θάλασσας, απότομες αλλαγές του κλίματος, αύξηση των καταιγίδων σε πολλές περιοχές με αποτέλεσμα πλημμύρες, μείωση των βροχών σε άλλες με συνέπεια ξηρασία και ερημοποίηση κτλ. Η αντιστροφή της κατάστασης είναι πλέον αδύνατη, αυτό που μπορεί να γίνει σήμερα είναι να περιοριστεί ή μέση αύξηση της θερμοκρασίας σε μερικούς βαθμούς κελσίου. Το άνω αυτό όριο όλο και αναθεωρείται προς τα πάνω, μια και αποδεικνύεται ότι τα μέτρα που λαμβάνονται είναι κάθε φορά πολύ περιορισμένα. Κάθε καθυστέρηση είναι δραματική και η οικονομική κρίση παγώνει τα απαραίτητα μέτρα που είναι κυρίως η μείωση της παραγωγής ενέργειας από καύση ορυκτών καυσίμων, η αύξηση του ποσοστού των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας, ο περιορισμός της ενεργειακής κατανάλωσης και σπατάλης κτλ.

Όμως οι κλιματικές αλλαγές είναι ένα μεγάλο πεδίο μάχης μεταξύ των διάφορων καπιταλιστικών χωρών. Οι κάθε φορά συμφωνίες δεν βασίζονται στην βασική αρχή του περιορισμού των κλιματικών αλλαγών αλλά στο όφελος κάθε χώρας και την εξουδετέρωση άλλων. Οι κλιματικές αλλαγές είναι ο πρώτος παγκόσμιος περιβαλλοντικός πόλεμος που έχει ήδη ξεσπάσει.

8.Οικοσυστήματα

Η αύξηση της κατάληψης χώρων για ανθρώπινες δραστηριότητες, πόλεις, υποδομές, κτλ, ασκεί από καιρό μία έντονη πίεση στα οικοσυστήματα κι ειδικά τα δάση. Η έντονη εκμετάλλευση των δασών για παραγωγή ξυλείας περιορίζει σημαντικά την έκτασή τους, ειδικά στις τροπικές περιοχές. Ο περιορισμός των δασών για αύξηση των γεωργικών εκτάσεων είναι όλο και πιο έντονος. Η εντατική γεωργία με την χρήση λιπασμάτων και φυτοφαρμάκων οδηγεί σε καταστροφή πολλών ειδών. Το δάσος του Αμαζονίου αποτελεί σήμερα ένα μικρό μέρος από ότι ήταν κάποτε. Η ρύπανση των εδαφών καταστρέφει τη ζωή από ολόκληρες περιοχές. Ανθρώπινες δραστηριότητες όπως αεροδρόμια, ανοιχτά ορυχεία, πετρελαιοπηγές, κτλ απονεκρώνουν τεράστιες περιοχές. Η ατμοσφαιρική ρύπανση και ειδικά η όξινη βροχή έχουν απονεκρώσει πολλά δάση της Κεντρικής και Βόρεια Ευρώπης. Η φωτεινή ρύπανση (αυξημένη χρήση φωτός την νύχτα) απορυθμίζει τα οικοσυστήματα. Η ρύπανση των υδάτων (λιμνών, ποταμών, θαλασσών), οδηγεί σε σημαντικούς περιορισμούς της υδάτινης ζωής. Η εντατική αλιεία αποδεκατίζει τα ψάρια. Το κυνήγι σκοτώνει όποιο τετράποδο ή πετούμενο έχει την κακή τύχη να βρίσκεται στην περιοχή των κυνηγών. Οι κλιματικές αλλαγές άρχισαν την επίθεσή τους στα κοράλλια του Ειρηνικού Ωκεανού ενώ και άλλα είδη θα ακολουθήσουν, ειδικά με την ξηρασία που θα ερημοποιήσει τεράστιες εκτάσεις. Εκτιμάται ότι το 50% των ειδών θα εξαφανιστούν τα επόμενα 50 χρόνια εξαιτίας των κλιματικών αλλαγών. Οι γενετικά τροποποιημένοι οργανισμοί είναι άλλος ένας μεγάλος κίνδυνος για την εξαφάνιση πολλών ειδών. Είναι προφανές ότι η κρίση θα εντείνει την πίεση του ανθρώπου στο περιβάλλον με την όλο και βιαιότερη εκμετάλλευσή του (εντατική γεωργία και αλιεία) τον περιορισμό των χρηματοδοτήσεων για την μείωση της ρύπανσης και των κλιματικών αλλαγών, τον περιορισμό του ελέγχου στην ιδιωτική και δημόσια ρύπανση κτλ.

9.Πυρηνικά και επικίνδυνα απόβλητα

Τα πυρηνικά απόβλητα παράγονται από τις διεργασίες παραγωγής ενέργειας, από την καταστροφή πυρηνικών όπλων, από ιατρικές ή βιομηχανικές εφαρμογές ή ακόμα και από την εξόρυξη διαφόρων υλικών. Η συνολική ποσότητα ξεπερνά τους 10-12.000 τόνους τον χρόνο. Τα απόβλητα αυτά χωρίζονται σε χαμηλής, μέσης και υψηλής ακτινοβολίας και πρέπει να σφραγιστούν ερμητικά πριν αποθηκευτούν για χιλιάδες χρόνια. Υπάρχουν φυσικά και κάποιες μέθοδοι επεξεργασίας πριν την αποθήκευσή τους. Όμως έχουν συχνά ακουστεί για παράνομες και μη ελεγχόμενες “εξαγωγές” αποβλήτων σε χώρες του τρίτου κόσμου (πχ Σομαλία) ή ακόμα και βύθισμα πλοίων με τέτοια απόβλητα από την Ιταλική Μαφία στην Αδριατική. Προφανώς όσο πιο αδιαφανείς είναι οι διαδικασίες (και είναι αναγκαστικά σε περιπτώσεις παραγωγής ενέργειας χωρίς δημόσιο και κοινωνικό έλεγχο) τόσο τέτοια κρούσματα θα αυξάνουν. Προφανώς η κρίση, με τον ραγδαίο περιορισμό των ατομικών ελευθεριών και του κοινωνικού ελέγχου και με τον αυξανόμενο ανταγωνισμό θα αυξήσει την πιθανότητα τέτοιων άθλιων περιπτώσεων.

Τα επικίνδυνα και τοξικά απόβλητα που παράγονται από ιατρικές και βιομηχανικές εφαρμογές παρουσιάζουν αντίστοιχο πρόβλημα. Έχουν υψηλό κόστος κατεργασίας και αποθήκευσης και σε περιόδους κρίσης αυτά θεωρούνται περιττά έξοδα.

10. Στερεά ρύπανση

Ένα σημαντικό ποσοστό της γης έχει σοβαρά προβλήματα υποβάθμισης, λόγω διάβρωσης, εντατικής χρήσης λόγω γεωργίας (λιπάσματα, φυτοφάρμακα, μονοκαλλιέργειες), διάνοιξη δρόμων, αποψίλωσης των δασών, υπερβολικής άντλησης νερών που οδηγεί σε ξήρανση, επιφανειακά ορυχεία ή εξόρυξη πέτρας, άμμου ή χώματος. Τεράστιες εκτάσεις έχουν ρυπανθεί από απόβλητα βιομηχανιών, ή αποβλήτων εξορυκτικών δραστηριοτήτων, πχ πετρελαίου. Οι επιδράσεις στην ανθρώπινη υγεία και τα οικοσυστήματα είναι προφανείς.

Τα στερεά απόβλητα αυξάνουν με εκθετικό ρυθμό στον πλανήτη και γεμίζουν πολλές περιοχές ειδικά γύρω από τις πόλεις. Στην περισσότερες περιοχές του τρίτου κόσμου τα σκουπίδια απλά αποτίθενται γύρω από τα χωριά και τις πόλεις με τραγικές συνέπειες ρύπανσης των εδάφους και των επιφανειακών και υπόγειων υδάτων ή αιτία πυρκαγιών που ρυπαίνει την ατμόσφαιρα με διοξίνες και άλλους βλαβερούς ρύπους. Εικόνες με κατοικίδια ζώα ή παιδιά να τριγυρνάνε ελεύθερα σε σκουπιδότοπους είναι φυσικό φαινόμενο στην υποσαχάρια Αφρική. Στις πιο ανεπτυγμένες χώρες, τα στερεά απόβλητα θάβονται σε χώρους υγειονομικής ταφής απορριμμάτων (ΧΥΤΑ) όπου υπάρχει προστασία από τα αποσταλάγματα των απορριμμάτων για την αποφυγή της ρύπανσης των υπόγειων υδάτων. Τα απορρίμματα παραμένουν εκεί πολλά χρόνια, από 30 μέχρι και πάνω από 50, και τα ζυμώσιμα (σχεδόν όλες οι οργανικές ενώσεις) παράγουν μεθάνιο το οποίο διαφεύγει στην ατμόσφαιρα συνεισφέροντας στις κλιματικές αλλαγές.

Οι νεώτερες τεχνολογίες προωθούν αρχικά την μείωση των στερεών απορριμμάτων, την ανακύκλωση πολλών συστατικών (χαρτί, γυαλί, μέταλλα, πλαστικά) και την οδήγηση στους ΧΥΤΑ μόνο των υπόλοιπων συστατικών. Υπάρχουν επίσης τεχνολογίες μετατροπής των ζυμώσιμων σε κομπόστ, το οποίο χρησιμοποιείται σαν εγγειοβελτιωτικό στη γεωργία. Τα ειδικά ή επικίνδυνα στερεά απόβλητα υφίστανται ειδικές κατεργασίες πριν αποτεθούν σε ειδικούς χώρους. Οι νέες αυτές τεχνολογίες είναι αρκετά πιο φιλικές προς το περιβάλλον. Όμως το περιβάλλον είναι πλέον αγορά και τα σκουπίδια υλικά με αξία. Εταιρείες δραστηριοποιούνται στην ανακύκλωση ή την κομποστοποίηση με σχεδόν δωρεάν πρώτες ύλες. Οι δήμοι χρεώνουν τους πολίτες για κάθε νέα επένδυση. Οι ΧΥΤΑ ιδιωτικοποιούνται.

11. Υδατικοί πόροι

Πάνω από 90% του νερού που καταναλώνει ο άνθρωπος χρησιμοποιείται στην γεωργία και βιομηχανία και μόνο το 8-10% για οικιακή χρήση. Παρόλα αυτά το πόσιμο νερό είναι δυσεύρετο σε πολλές περιοχές της γης. Πάνω από 1000 παιδιά πεθαίνουν την ημέρα στην Ινδία από διάρροια λόγω κακής ποιότητας νερό, 700 εκατομμύρια Ινδοί και 500 εκατομμύρια Κινέζοι δεν έχουν πρόσβαση σε καθαρό νερό.

Η γιγαντοποίηση των πόλεων απαιτεί μεταφορά τεράστιων ποσοτήτων νερού από πολύ μακρινές αποστάσεις. Η υπεράντληση των υπόγειων υδάτων έχει οδηγήσει σε ξηρασία ή σε άντληση υφάλμυρου νερού σε πολλές περιοχές. Η ρύπανση των νερών από την γεωργία (λιπάσματα, φυτοφάρμακα) από βιομηχανικά και αστικά απόβλητα, από ορυχεία, από τα πλοία (ειδικά το πετρέλαιο), η όξινη βροχή, οι θαλάσσιες πετρελαιοπηγές, ακόμα και από την ατμοσφαιρική ρύπανση με την αλληλεπίδραση ατμόσφαιρας/ωκεανών, οδηγεί σε θάνατο τα υδάτινα οικοσυστήματα. Η θερμική ρύπανση από την απόρριψη θερμού νερού από πόλεις ή βιομηχανίες οδηγεί σε μείωση του διαλυμένου οξυγόνου στην θάλασσα και την εξαφάνιση πολλών ειδών ζωής. Η ξηρασία λόγω των επερχόμενων κλιματικών αλλαγών θα ερημοποιήσει τεράστιες περιοχές.

*****

Από τα παραπάνω γίνεται φανερό ότι η τρέχουσα οικονομική κρίση θα έχει πολλαπλές επιδράσεις στο περιβάλλον:

- Αρχικά, στην περίοδο όπου όλες οι δημόσιες δαπάνες μειώνονται, έτσι και οι δαπάνες για το περιβάλλον θα μειωθούν δραστικά. Μεγαλύτερη μείωση αναμένεται σε μακροχρόνιες δράσεις, εκεί όπου η επίδραση δεν είναι άμεση, οπότε η εκάστοτε εξουσία θα έχει μικρότερο άμεσο πολιτικό κόστος. Σε λίγα όμως χρόνια θα έχουμε σε πολλούς τομείς (πχ κλιματικές αλλαγές) μη αντιστρεπτά φαινόμενα.

- Στην περίοδο κρίσης υπάρχει μία πιο άγρια επίθεση του καπιταλισμού σε κοινωνικά κεκτημένα. Αυτό θα φανεί στον τομέα του περιβάλλοντος με δράσεις όπως η γρήγορη ιδιωτικοποίηση τομέων όπου υπάρχει μεγάλο ή εύκολο περιθώριο κερδοφορίας (δημόσιες συγκοινωνίες, ενέργεια, επεξεργασία υγρών αποβλήτων, στερεά απόβλητα (ανακύκλωση, ΧΥΤΑ).

Συμπληρωματικά θα πρέπει να αναμένεται και ένταση της καταστολής ώστε τα μέτρα αυτά να περάσουν με λιγότερες δυνατόν αντιδράσεις και ένταση της προπαγάνδας ώστε οι δράσεις αυτές να γίνουν πιο εύκολα αποδεκτές από τους πολίτες.

Η λύση, όπως και στους άλλους τομείς δεν μπορεί να είναι τεχνοκρατική, το περιβάλλον δεν είναι τεχνικό αλλά πολιτικό πρόβλημα. Μόνο ένα λαϊκό περιβαλλοντικό κίνημα μπορεί να αντισταθεί στον περιβαλλοντικό μεσαίωνα που μας έρχεται και που απειλεί να καταστρέψει ακόμα και την ύπαρξη της ζωής στον πλανήτη μας.

*Ο Μάκης Ζέρβας είναι χημικός μηχανικός, επίκουρος καθηγητής στο Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο.