Μαρξιστική Σκέψη

του Χρήστου Κεφαλή*

«ΤΟ ΑΛΗΘΙΝΟ ΕΙΝΑΙ ΔΕΙΚΤΗΣ του εαυτού του και του ψεύτικου» έλεγε ο Σπινόζα. Αυτά τα λόγια του μεγάλου στοχαστή παραμένουν ιδιαίτερα αναφορικά για κοσμοϊστορικά γεγονότα όπως η Οκτωβριανή Επανάσταση, που είναι ικανά να επιβάλουν την ιστορική τους σημασία, διαλύοντας τον καπνό που απλώνουν γύρω τους εχθροί και προσποιητοί φίλοι. Η συμπλήρωση της 90ής επετείου της το 2007 και η έναρξη ταυτόχρονα της πιο βαθιάς μετά το 1929 κρίσης του καπιταλισμού, αποτελούν αφορμές στοχασμού για κάθε προοδευτικό, σκεφτόμενο άνθρωπο.
Σήμερα είναι μάλλον κοινότυπο να πούμε ότι η Οκτωβριανή Επανάσταση ήταν ένα κορυφαίο γεγονός του 20ού αιώνα ή να σταθούμε στην προβλεπτικότητα του Λένιν, του Τρότσκι και των συντρόφων τους. Αν για δεκαετίες, όσο υπήρχε η ΕΣΣΔ, αυτές οι αλήθειες πολεμούνταν με μίσος από την αντίδραση, στις μέρες μας αναγνωρίζονται ακόμη και σε επετειακά αφιερώματα του Τύπου. Τα αληθινά ερωτήματα για τους μαρξιστές είναι άλλα: Τι έχει να πει ο Οκτώβρης σχετικά με τη δυνατότητα και τους όρους για τη νίκη του σοσιαλισμού στον 21o αιώνα; Και πώς πρέπει να εκτιμηθεί από την άποψη των τωρινών προοπτικών η ήττα και αποτυχία του πρώτου σοσιαλιστικού πειράματος;
Ριζοσπάστες θεωρητικοί της σοσιαλδημοκρατίας όπως ο Χάρολντ Λάσκι αναγνώρισαν ότι η Οκτωβριανή Επανάσταση άνοιξε ένα νέο κεφάλαιο της ανθρώπινης ιστορίας, που δεν μπορεί να κλείσει ή να αντιστραφεί όποια και αν είναι η άμεση έκβασή της. «Μπορούμε μόνο να κατανοήσουμε την Οκτωβριανή Επανάσταση στο βαθμό που θα την αναγνωρίσουμε ως το πρώτο στάδιο σε ένα θεμελιώδη μετασχηματισμό των κοινωνικών αρχών του Δυτικού πολιτισμού. Αν τη θεωρήσουμε ως λιγότερο από αυτό, θα λαθέψουμε ολοκληρωτικά τη φύση της».
Πραγματικά, η Οκτωβριανή Επανάσταση δεν εγκαινίασε μόνο την εποχή περάσματος της ανθρωπότητας στο σοσιαλισμό, αλλά απέδειξε έμπρακτα την ιστορική υπεροχή του σοσιαλισμού. Για δεκαετίες οι απολογητές του κεφαλαίου πάσχιζαν να την παρουσιάσουν σαν πραξικοπηματική παρεκτροπή, ένα προϊόν της ωμής βίας και αυθαιρεσίας των Μπολσεβίκων. Ωστόσο, η αλήθεια είναι ότι η νίκη του Οκτώβρη στηρίχτηκε και έγινε δυνατή χάρη στην ποιοτική ανωτερότητα των δυνάμεων του σοσιαλισμού. Ποσοτικά, το καπιταλιστικό σύστημα ήταν ασύγκριτα πιο ισχυρό, αλλά ακριβώς η δική του ισχύς ήταν βασισμένη στην ωμότητα, την εκμετάλλευση και το σφετερισμό της εργασίας. Ο Οκτώβρης ήταν η διέξοδος της ανθρωπότητας από το ιμπεριαλιστικό μακελειό και οι κραυγές των απολογητών δεν μπορεί να αναιρέσουν αυτό το γεγονός. Όσοι φωνασκούν για τα ελάχιστα θύματα που κόστισε η κατάληψη της εξουσίας από τους Μπολσεβίκους και σιωπούν για τα εκατομμύρια θύματα του πολέμου που γέννησε την επανάσταση, δείχνουν πλήρη ιστορική τύφλωση και ακατανοησία. Το ιδιοτελές συμφέρον και η πρόληψη τους εμποδίζουν να δουν ότι ο Οκτώβρης σηματοδοτεί ένα νέο, ανώτερο στάδιο της ιστορικής εξέλιξης. Πώς αλλιώς να εξηγηθεί ότι οι Μπολσεβίκοι, σε ακραία αντίξοες συνθήκες καταστροφής και ερήμωσης μπόρεσαν να αντέξουν στις επιθέσεις της διεθνούς αστικής τάξης, που είχε στη διάθεσή της πολλαπλάσια δύναμη και πόρους, κυριαρχώντας παγκόσμια;
Για να βρούμε ένα ανάλογο επικράτησης της ιστορικής προόδου κάτω από δυσμενείς συνθήκες στο παρελθόν, θα χρειαζόταν να πάμε πολύ πίσω, στη σύγκρουση της Αρχαίας Ελλάδας με τους Πέρσες. Σε αυτή τη σύγκρουση η Ελλάδα εκπροσωπούσε την πρόοδο, αφού το οικοδόμημά της στηριζόταν στην ελεύθερη δουλοκτησία, ένα ανώτερο στάδιο απέναντι στις καστικές δομές της Ανατολής που απολίθωναν την εξέλιξη. Αλλά υπήρχε μια ουσιώδης διαφορά: οι δυνάμεις της Αρχαίας Ελλάδας ήταν ακόμη νεαρές, στην αρχή της άνθισής τους, ενώ της Ανατολής είχαν ήδη ωριμάσει και ήταν αριθμητικά υπέρτερες. Γι’ αυτό η νίκη της Ελλάδας μπορούσε να έλθει μόνο ως αποτέλεσμα της μέγιστης και πιο αποτελεσματικής κινητοποίησης δυνάμεων. Αν γεγονότα όπως η γενναιότητα του Λεωνίδα και των Θεσπιέων στις Θερμοπύλες ή η σύνεση και οξυδέρκεια του Θεμιστοκλή στη Σαλαμίνα εξακολουθούν ως σήμερα να συγκινούν, δεν είναι μόνο συναισθηματικοί οι λόγοι. Ακόμη και αν λείπει μια πλήρης ιστορική κατανόηση, το αίσθημα του μεγαλείου που προκαλούν συνδέεται με την αναγκαιότητά τους ως στιγμών της εξέλιξης. Χάρη σε αυτά μπόρεσε να ακολουθηθεί ο καλύτερος και πιο προοδευτικός δυνατός στις δοσμένες συνθήκες δρόμος, καθιστώντας την ελληνική αρχαιότητα κλασική.
Η νίκη του Οκτώβρη έγινε επίσης δυνατή χάρη στη μέγιστη κινητοποίηση των δυνάμεων του νεογέννητου σοσιαλιστικού συστήματος, που ήταν ακόμη στα σπάργανα. Εδώ το ρόλο του Λεωνίδα έπαιξε ο Τρότσκι στο Μπρεστ. Με την άρνησή του να υπογράψει την επαχθή ειρήνη έδωσε το πρότυπο του θάρρους ώστε να συνεγερθούν και να κινητοποιηθούν οι εργαζόμενες μάζες στη Ρωσία και στην Ευρώπη. Κατόπιν όμως ο Λένιν, με τη φρόνηση του Θεμιστοκλή, έκανε την αναγκαία υποχώρηση, για να μην εμπλακούν σε μια πρόωρη, ασύμφορη μάχη οι διάσπαρτες, εμβρυακές ακόμη δυνάμεις της επανάστασης και να δοθούν με καλύτερους όρους οι αποφασιστικές μάχες. Στην Οκτωβριανή Επανάσταση υπήρχε, λοιπόν, μεγάλη ιστορική δράση και η έκβαση της αναμέτρησης καθόρισε την καλύτερη δυνατότητα της εξέλιξης, που θα θεω ρείται επίσης ανά τους αιώνες κλασική.
Απέναντι σε αυτό, τι έχει να αντιπαρατάξει ο ιμπεριαλισμός; Πόλεμοι, φτώχεια, εξαχρείωση και καταλήστευση των μικρών λαών, η κτηνωδία του φασισμού, καταπίεση, στρατιωτικές επεμβάσεις και δικτατορίες ανά τον κόσμο, είναι μερικά από τα δεινά που γέννησε το καπιταλιστικό σύστημα στον 20ό αιώνα. Και σήμερα, με την οικολογική απειλούμενη καταστροφή, αποδεικνύεται ότι η παράταση ζωής του απειλεί πλέον την ίδια την ύπαρξη της ανθρωπότητας, ότι η λογική του κέρδους εμποδίζει να λυθούν τα σύνθετα προβλήματα – προβλήματα ζωής ή θανάτου – του νέου, 21ου αιώνα.
Βέβαια, και μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση, η αστική τάξη ανέδειξε ορισμένες επιφανείς ιστορικές προσωπικότητες. Ανάμεσά τους ξεχωρίζουν οι αδελφοί Κένεντι, η τραγική μοίρα των οποίων θυμίζει εκείνη των αδελφών Γράκχων στην αρχαιότητα. Όπως οι μεν, έτσι και οι δε εξέφρασαν τα υπαρκτά ακόμη στοιχεία λογικής και ιστορικής αντιστοιχίας της υφιστάμενης τάξης, πέφτοντας δολοφονημένοι από την ίδια τους την τάξη, που έπαιρνε μια άλλη ιστορική κατεύθυνση. Εδώ όμως η σύγκριση αποκαλύπτει μια ουσιώδη διαφορά. Οι αδελφοί Γράκχοι μπόρεσαν να κυβερνήσουν τη Ρώμη για ένα διάστημα και να εκπληρώσουν τις δημοκρατικές μεταρρυθμίσεις τους σε όφελος των αγροτών. Οι αδελφοί Κένεντι αντίθετα δολοφονήθηκαν προτού μπορέσουν να υλοποιήσουν έστω ένα μέρος από το φιλειρηνικό πρόγραμμά τους.
Αυτό το περιστατικό δεν είναι τυχαίο. Οι συγκρούσεις ανάμεσα στην Αρχαία Ελλάδα και την Περσία ή ανάμεσα στις διάφορες μερίδες της Ρώμης αντιπροσώπευαν μικρές σχετικά διαφορές στο εσωτερικό ή μεταξύ εκμεταλλευτικών κοινωνιών. Η διαφορά όμως ανάμεσα στο σοσιαλισμό και τον καπιταλισμό είναι ριζική και θεμελιώδης. Στην αντισοσιαλιστική πάλη του, ο ιμπεριαλισμός δεν μπορεί να καθοδηγείται από τους πιο αξιόλογους εκπροσώπους του, γιατί θα συνειδητοποιούσαν μοιραία τη ματαιότητά της. Η δολοφονία των αδελφών Κένεντι πιστοποιεί έτσι ότι ο καπιταλισμός δεν έχει να προσφέρει κάτι θετικό, ότι στη διαμάχη με το σοσιαλισμό μπορεί να έχει μόνο το ρόλο του Εφιάλτη, υποθηκεύοντας το μέλλον της ανθρωπότητας.
Ο Οκτώβρης επιτέλεσε μια πολύ πιο ριζική πρόοδο από εκείνη που αντιπροσώπευε στην εποχή της η Αρχαία Ελλάδα. Με την Οκτωβριανή Επανάσταση έγινε για πρώτη φορά δυνατή η ενότητα της θεωρίας με την πράξη. Αποδείχτηκε έμπρακτα η ανταπόκριση του μαρξισμού με την κοινωνική πραγματικότητα και εξέλιξη, αλλά και ότι η εργατική τάξη, όταν καθοδηγείται από την επιστημονική θεωρία της και από μια επαρκή, φωτισμένη ηγεσία, είναι ικανή να ηγηθεί όλων των καταπιεσμένων και να αλλάξει τον κόσμο. Ταυτόχρονα, προσφέροντας αυτή την απόδειξη, ο Οκτώβρης έκανε φανερούς τους όρους για την επιτυχή συνέχιση του αγώνα για το σοσιαλισμό, που δεν μπορεί να ολοκληρωθεί αν δεν διεξάγεται υπό τις ίδιες αφετηρίες και προϋποθέσεις.
Αυτή η πρόταση έμελλε να αποδειχτεί αρνητικά στη συνέχεια από το σταλινικό εκφυλισμό, που διέστρεψε, υπονόμευσε και διέσυρε το έργο του Οκτώβρη, δίνοντας τη δυνατότητα στους αντιπάλους του να παρερμηνεύουν την ιστορία. Εδώ, παρά τη φαινομενική διαφορά τους, η αστική πολεμική και ο σταλινισμός στηρίχτηκαν σε ένα κοινό υπόβαθρο, τη συνταύτιση του Λένιν με τον Στάλιν και παραπέρα της μαρξιστικής θεωρίας με τις σταλινικές πρακτικές και τα δόγματα. Για το σταλινισμό, αυτή η αξιωματική ταύτιση των ενεργειών του με τον “κομμουνισμό” ήταν το μέσο να μεταμφιέζει και να θέτει πάνω από κάθε κριτική τη γραφειοκρατική του πρακτική, συκοφαντώντας τους αντιπάλους του ως “πράκτορες του εχθρού”. Για την αστική ιδεολογία, αντίθετα, πρόσφερε έναν εύκολο τρόπο να ξεμπερδεύει με την ίδια την Οκτωβριανή Επανάσταση και το μαρξισμό, εμφανίζοντας τη σταλινική διαστροφή και τα εγκλήματα ως το αναγκαίο και αναπόφευκτο δήθεν αποτέλεσμά τους.
Η ιστορική αλήθεια είναι εντελώς διαφορετική. Ο σταλινισμός δεν αντιπροσώπευε την προλεταριακή ιδεολογία και πρακτική αλλά την οπτική των γραφειοκρατών του κομματικού μηχανισμού, που παρασιτούσαν στις παραδόσεις του Οκτώβρη, αποβλέποντας σε ιδιοτελή οφέλη και προνόμια. Εξέφραζε έτσι μια άποψη αντεπαναστατική, στην ταξική ουσία της μικροαστική-αντιδραστική και ξένη προς το μαρξισμό. Σε όλες τις μετέπειτα επαναστατικές κρίσεις, από την Κίνα και την Ισπανία, ως τη Γερμανία και την Ελλάδα, ο σταλινισμός οδήγησε σε ήττες το κίνημα, παρεμποδίζοντας την πάλη για την εξουσία και παραδίδοντας τους αγωνιστές στην αντίδραση. Στην ίδια την ΕΣΣΔ, η εξόντωση της παλιάς γενιάς των Μπολσεβίκων ήταν μια αντεπαναστατική πράξη, αντίστοιχη με τις διώξεις των κομμουνιστών στον “ελεύθερο κόσμο”, ώστε να καταλάβουν τα κομματικά αξιώματα οι αριβίστες και οι μετριότητες που μάζευε γύρω του ο Στάλιν. Τέλος, στο επίπεδο της θεωρίας, τα μηχανιστικά σταλινικά δόγματα αναπαρήγαγαν τα θετικιστικά πρότυπα της αστικής ιδεολογίας, αποσυνθέτοντας το μαρξισμό και μετατρέποντάς τον σε μια απολογητική ταμπέλα για τη γραφειοκρατική απληστία και αμάθεια.
Ο σταλινισμός ήταν έτσι μια αντίδραση και ένα φρένο στην επαναστατική διαδικασία του Οκτώβρη, ο παράγοντας που δυσφήμισε και έκανε απωθητικό το σοσιαλισμό. Αλλά ταυτόχρονα, όπως ανέλυσαν οι Τρότσκι, Λούκατς και άλλοι επιφανείς μαρξιστές, η γραφειοκρατία δεν μπορούσε να θεμελιώσει ένα νέο κοινωνικό σχηματισμό. Δεν αντιπροσώπευε μια νέα τάξη αλλά ένα παρασιτικό στρώμα, η επικράτηση του οποίου έγινε δυνατή εξαιτίας της καθυστέρησης της ΕΣΣΔ, του μεγάλου βάρους του αγροτικού στοιχείου σε αυτή και της βραδείας ανάπτυξης της παγκόσμιας επανάστασης. Αυτό εξηγεί γιατί η γραφειοκρατία διέστρεψε μεν και κατέστρεψε πολλές δυνατότητες του σοσιαλισμού και της παγκόσμιας επανάστασης, δεν μπόρεσε όμως να αναιρέσει συνολικά τις κατακτήσεις του Οκτώβρη ούτε να ακυρώσει τη δυναμική τους.
Οι ιδεολόγοι της κυρίαρχης τάξης προσπάθησαν και προσπαθούν να αποδείξουν με διάφορα επιχειρήματα τη “ματαιότητα” της Οκτωβριανής Επανάστασης. Κατά την άποψή τους, τα επιτεύγματα και οι συνεισφορές της ήταν ελάχιστα έως μηδαμινά σε σχέση με το κόστος που πληρώθηκε. Η ίδια η κατάρρευση της ΕΣΣΔ και των άλλων καθεστώτων του υπαρκτού σοσιαλισμού, λένε, διέψευσε τις “μαρξιστικές ουτοπίες”, αποδεικνύοντας τον καπιταλισμό ως τη μόνη βιώσιμη, ρεαλιστική επιλογή. Η ιστορική εμπειρία όμως διαψεύδει τους ισχυρισμούς τους.
Με την άμεση έννοια, μπορεί να παρατεθούν μια σειρά ουσιώδη οφέλη του Οκτώβρη, χωρίς τα οποία η επιβίωση της ανθρωπότητας ακόμη και στον προηγούμενο, 20ό αιώνα θα είχε καταστεί προβληματική. Αυτό αφορά πρώτα και κύρια την καθοριστική συμβολή της ΕΣΣΔ στη συντριβή του φασισμού. Όσο και αν ο σταλινισμός διασπάθιζε και κακομεταχειριζόταν το κεφάλαιο του Οκτώβρη, η νίκη της ΕΣΣΔ στον πόλεμο έγινε δυνατή χάρη στην ύπαρξη και τη ζωτικότητα της σοσιαλιστικής της βάσης. Χωρίς την ΕΣΣΔ, παίρνοντας υπόψη τη διαφθορά των αρχουσών τάξεων στις δυτικές κοινωνίες και τη συνθηκολόγησή τους στο φασισμό, δεν θα υπήρχε τίποτε να εμποδίσει την επικράτηση του Τρίτου Ράιχ σε όλη την Ευρώπη.
Κατοπινά γεγονότα, όπως το 20ό Συνέδριο και η Περεστρόικα, επιβεβαίωσαν ότι η ΕΣΣΔ δεν ήταν μόνο ο σταλινισμός και ότι η υπαρκτή σοσιαλιστική δομή της γεννούσε διαρκώς τάσεις που αμφισβητούσαν και έτειναν στον ένα ή τον άλλο βαθμό να υπερβούν τη σταλινική διαστροφή. Μετά το 20ό Συνέδριο στην ΕΣΣΔ και σε άλλες χώρες του υπαρκτού σοσιαλισμού ξεκίνησε μια διαδικασία εκδημοκρατισμού. Η κατάσταση των εργαζομένων βελτιώθηκε, υλοποιήθηκαν μερικές δυνατότητες του σοσιαλισμού (δωρεάν υγεία, εκπαίδευση, κ.λπ.) ενώ εξέλειπαν ή περιορίστηκαν αρκετά οι πιο απεχθείς όψεις της σταλινικής εποχής. Οι μεταπολεμικές νίκες της επανάστασης στην Κίνα, την Κούβα και σειρά χωρών της Ασίας και της Αφρικής, κατέδειξαν ότι η επαναστατική δυναμική του Οκτώβρη διατηρούνταν ζωντανή. Αυτά τα περιστατικά, σε συνδυασμό με τους αγώνες του κινήματος, ανάγκασαν τις κυρίαρχες τάξεις στις ανεπτυγμένες καπιταλιστικές χώρες να προβούν σε σημαντικές παραχωρήσεις, που επέτρεψαν μια ορισμένη βελτίωση της θέσης των εργαζομένων. Τα γεγονότα δικαίωσαν έτσι εκείνους που τάσσονταν υπέρ της υπεράσπισης της ΕΣΣΔ και της αναγκαιότητας διάκρισης ανάμεσα στα κοινωνικο-οικονομικά της θεμέλια και το γραφειοκρατικό πολιτικό καθεστώς.

*Ο Χρήστος Κεφαλής είναι χημικός και συγγραφέας. Το παρόν αποτελεί μέρος της Εισαγωγής του στη συλλογή «Ο Οκτώβρης και η Εποχή μας», σελ. 11-23.

Καταχωρήθηκε στο iskra.gr,
http://www.iskra.gr/index.php?option=com_content&view=article&id=1521:2010-11-10-18-02-53&catid=68:grammata&Itemid=194.